خوجا‌لی سویقیریمی: بشریتین ان قانلی فاجعه‌سی

داغلیق قاراباغ تاریخاً آذربایجان تورپاغی اولموشدور. 1918-جی ایلده رئگیونال گوجلرین دسته یی ایله تاریخی آذربایجان تورپاقلاریندا یارادیلان ائرمنیستان 1905، 1918، 1920، 1988-جی ایللردن دفعه‌لرله تورک-موسلمان خالقلارینا قارشی سویقیریم و ائتنیک تمیزلمه سیاستی حیاتا کئچیرمیش، آذربایجان تورپاقلاریندا رئگیونال گوجلرین الی ایله مسکونکاشدیرما سیاستی حیاتا کئچیرمیشدر

1992-جی ایل فئورالین 25-دن 26-نا کئچن گئجه ائرمنیستان سلاحلی قوه‌لری  طرفین‌دن روسیانین 366-جی موتوآتیجی آلایینین ایشتیراکی ایله خوجا‌لی شهرینی ایشغال ائده‌رک آذربایجانلی‌لارا قارشی سویقیریم ائتمیش‌دیر. خوجا‌لی سویقیریمی نتیجه‌سینده 63-و اوشاق، 106-سی قادین، 70-ی قوجا و قاری اولماقلا، 613 خوجا‌لی ساکینی قتله یئتیریلیب، 8 عائله تمامیله محو ائدیلیب، 25 اوشاق هر ایکی والیدئینینی، 130 اوشاق والیدئین‌لرین‌دن بیرینی ایتیریب.  فاجعه‌ده 76-سی اوشاق اولماقلا، 487 نفر یارالانمیش، 1275 نفر ایسه اسیر گؤتورولموش‌دور. اسیر گؤتورولنلردن 150 نفرینین، او جمله‌دن 68 قادین و 26 اوشاغین طالعیی بو گونه دک معلوم دئییل.

خوجا‌لی 1991-جی ایلین اوکتیابرین‌دان بلوکادادا ایدی. اوکتیابرین 30-دا اوتوموبیل علاقه‌سی کسیلمیش و یئگانه نقلیات واسطه‌سی اولا‌راق وئرتالیوت علاقه‌سی قالمیشدی. شوشا شهری‌نین سماسیندا مولکی وئرتالیوتون وورولماسی نتیجه‌سینده  41 نفرین فاجعه‌لی صورتده هلاک اولماسیندان سونرا بو علاقه تمامیله کسیلمیش، یانوارین 2-دن ایسه شهره الکتریک انرژیسی وئریلمیردی.

1992-جی ایلین فئورالیندا آذربایجان کندلریندن مالی بَیلی،  قاراداغلی و  آغدابان ائرمنی‌لر طرفین‌دن ایشغال ائدیله ‌رک، اونلارین اها‌لی‌سی کؤچورولموش و نتیجه‌ده 140 یارا‌لی و 99 نفر هلاک اولموشدو. ائرمنی‌لرین خوجا‌لییا اوچ ایستیقامتدن هوجوم آپاریلدیغیندان اها‌لی قارقار چایی ایستیقامتینده مئشه‌لره دوغرو قاچماغا مجبور اولموشدو. قارلی آشیریم‌لاردا و مئشه‌لرده ضعیفله میش، طاقتدن دوشموش اینسان‌لارین چوخ حیسه‌سی ائرمنیستان سلاحلی قوه‌لری طرفین‌دن بورادا دا خصوصی قدّارلیقلا محو ائدیلمیش‌دیر.

خوجا‌لییا هوجومون ایشتیراکچی‌لارینین ائرمنی‌لرین “آرتساخین میللی آزادلیق اوردوسو (آماو)” و ائرمنی‌لرین “قوندارما داغلیق قاراباغ رئسپوبلیکاسی”نین عالی سووئتی‌نین پلئنومونون قراری ایله تعیین اولونان باش کوماندان و قرارگاه رئیسینه تابع اولان اراضی کوماندان‌لیق‌لارینین تابعلیگینده اولان دسته‌لردن (بؤلوک‌لردن) عبارت اولماسی قئید اولونور.

آللاهوئردی باغیرووون خوجا‌لی سویقیریمی زامانی هلاک اولان‌لارین مئییتلری‌نین دؤیوش مئیدانین‌دان چیخاریلماسیندا و آذربایجانلی اسیرلرین ائرمنی ایشغالچی عسگرلرین مئییتلری و اسیرلری ایله دگیشدیریله‌رک آزاد ائدیلمه‌سینده بؤیوک خیدمتی اولوب. او، ائرمنی پولکوونیک ویتا‌لی بالاسیان واسطه‌سیله اوچ گون عرضینده 1003 خوجا‌لی اسیرینی ائرمنی‌لرین الیندن خلاص ائتمیش‌دیر. آللاهوئردی باغیروو ائرمنی اسیرلری اوتوبوسلا گتیریب، صاحب‌لرینه تحویل وئردی. او، جسدلری آغدام مسجیدینده، کفنه توتدوروب تورپاغا تاپشیریردی، آغدامین قاراغاجی قبیریستانلیغیندا آذربایجان اسیرلری تحویل آلدی. محض آللاهوئردی باغیرووون ویتا‌لی بالاسانیانلا آپاردیغی دانیشیق‌لار نتیجه‌سینده حربی اوپئراتور سئییدآغا مؤوسوملو و چینگیز موصطفی یئوین  خوجا‌لی حادثه‌لری‌نین گؤرونتولرینی لئنته آلماسی مومکون اولموشدو.

باغیرووون دؤیوش‌چولری همین گون 85 شهیدین چیخاریلماسیندا ایشتیراک ائتمیشدیلر، سونرا‌دان میللی قهرمان آدی آلان الیف حاجییئو و آقیل قولیئوین مئییتلری ده اونلارین آراسیندا ایدی. همین مئییتلری آرتیق آخشام آغدام یاخینلیغیندا ایکی یوک ماشینین‌دان بوشالدان زامان اورادا اولان رویتئرزین فوتو موخبیری فرئدئریکا لانگئن ده چکمیشدی.. ف.لانگئن اؤزونون “دئ نییویورک تایمز” قزئتینه وئردیگی موصاحیبه‌سینده گؤردوکلرینی بو جور تصویر ائدیردی: بیرینجی یوک ماشینیندا من 35 جسد سایدیم، و گؤروندوگو کیمی ایکینجی‌سینده ده تخمیناً او قدر وار ایدی. بعضیلری‌نین باشی کسیلمیش، چوخوسو یاندیریلمیش حالدا ایدی. اونلارین هامیسی کیشی ایدی و بعضی‌لری‌نین اگنینده حربی رنگده فورما وار ایدی.

عمومی‌لیکده، باغیرووون دؤیوشچولری کتوک، ناخچیوانیک، عسگران و خوجا‌لی‌دان 180-ه یاخین جسد توپلاییب آغدام مسجیدینه گتیردیلر. خئیلی جسد تانینماز حالا دوشموشدو.. مارتین 2-سی چینگیز موصطفی یئو بیر قروپ خاریجی ژورنالیست‌لر ایله حادثه یئرینه چاتاندا ایسه جسدلرین چوخوسو داها دا عئیبه جر حالا سالینمیشدی. موصطفی یئوین “ایزوئستیا” قزئتینه دئدیک‌لرینه گؤره، اونلاری بیر نئچه گون عئیبه جر حالا سالیرمیشلار. “قارا باغ” کیتابینین مؤلفی توماس دئ والین فیکرینجه، فاجعه نتیجه‌سینده 485 اینسان (دونما نتیجه‌سینده هلاک اولموش‌لار دا داخیل اولماقلا) هلاک اولموشدو.

عمومیتله، بشریتین بو قانلی فاجعه‌سین‌دن سونرا خوجا‌لی رایونون‌دان اولان 14577 نفر مجبوری کؤچکون آذربایجانین 52 موختلیف شهر و رایونلاریندا موقّتی مسکونلاشمیش‌دیر.

خوجا‌لی دؤیوشونده ایشتیراک ائتمیش آذربایجانین میللی قهرمان‌لاری

خصوصیله ائرمنی‌لر اؤزلری خوجا‌لیدا تؤرتدیکلری قتل عاملار و وحشی‌لیک‌لر حاقیندا دئمیش‌لر. زوری بالایان اؤز کیتابینی قارداشی و تئررورچو مونتئ مئلکونیانا حصر ائتمیش مارکار مئلکونیان آدلی ائرمنی مؤلفی‌نین سؤزلرینه اساساً شهر “استراتئژی مقصد ایدی، لاکین بو هم ده قیصاص آکتی اولموش‌دور”. مؤلف “آرابو” و “آرامو” آدلی ایکی ائرمنی دسته‌سی‌نین سلاحلی‌لارینین رولونو خصوصیله وورغولاییر و اونلارین خوجالینین دینج ساکینلرینی نه جور قدّارجاسینا اؤلدوردوکلرینی تفرّوعا‌لی تصویر ائدیر. بئله کی، اونون سؤزلرینه اساساً شهرین بعضی ساکین‌لری “[ائرمنی] عسگرلری اونلاری تعقیب ائدنه دک” تخمیناً آلتی میل مصافه قطع ائتدیک‌دن سونرا دئمک اولار کی تهلوکه نی آرخادا قویموشلار. آردینجا بیلدیریر کی، “عسگرلر اوزون مدت اومبا‌لاریندا گزدیردیکلری بیچاقلارینی چیخاردی و [اونلاری] بیچاقلاماغا باشلادی‌لار”.

دیگر ائرمنی یازیچی-ژورنالیست داوید خئردیان خوجا‌لیدا ائرمنی‌لرین  آذربایجانلی‌لارین باشینا گتیردیکلری موصیبت‌لری “خاچ اوغروندا” کیتابیندا فخرله خاطیرلاییر. “خاچ اوغروندا” کیتابینین 19-76-جی صحیفه‌لرینده خوجا‌لی سویقیریمیندان یازیر: سحرین سویوغوندا بیز داشبولاق یاخینلیغین‌داکی باتاقلیق‌دان کئچمک اوچون اؤلولردن کؤرپو دوزلتمه‌لی اولدوق. من اؤلولرین اوستونه گئتمک ایسته مه دیم. بونو گؤرن پودپولکوونیک اوهانیان منه ایشاره ائتدی کی، قورخمایین. من آیاغیمی 9-11 یاشلی قیز مئییدینین سینه‌سینه باسیب آددیملاماغا باشلادیم. منیم آیاق‌لاریم و شالواریم قان ایچینده ایدی. و من بئله‌جه 1200 مئییدین اوستوندن کئچدیم. مارتین 2-ده “قافلان” ائرمنی قروپو (مئییت‌لری یاندیرماقلا مشغول اولوردو) 2000-ه یاخین آلچاق مونقولون (تورک‌لرین) جسدلرینی توپلاییب آیری-آیری حیسه‌لرله خوجالینین 1 کیلومترلیگینده یاندیردی. آخیرینجی یوک ماشینیندا من باشیندان و قوللارین‌دان یارالانمیش تخمیناً 10 یاشلی بیر قیز اوشاغینی گؤردوم. دقتله باخاندا گؤردوم کی، او یاواش-یاواش نفس آلیر. سویوق، آجلیق و آغیر یارالانماسینا باخمایا‌راق، او هله ده ساغ ایدی. اؤلومله موباریزه آپاران بو اوشاغین گؤزلرینی من هئچ واخت یاددان چیخارمایاجام. سونرا تیقرانیان فامیلیا‌لی بیر عسگر اونون قولاق‌لارین‌دان توتوب آرتیق اوزرینه مازوت تؤکولموش جسدلرین ایچری‌سینه آتدی. داها سونرا اونلاری یاندیردیلار. تونقال‌دان آغلاماق و ایمداد سسلری گلیردی.

ائرمنی یازیچی-شاعر زوری بالایان “روحوموزون دیرچلیشی” آدلی کیتابیندا 1992-جی ایلین 26 فئورالیندا خوجا‌لیدا تؤرتدیکلری سویقیریم حاقیندا یازیر: بیز خاچاتورلا خوجا‌لیدا اله کئچیردیگیمیز ائوه گیررکن عسگرلریمیز 13 یاشلی بیر تورک اوشاغینی پنجره‌یه میسمارلامیشدیلار. تورک اوشاغی چوخ سس-کوی سالماسین دئیه، خاچاتور اوشاغین آناسینین کسیلمیش دؤشونو اونون آغزینا سوخدو. داها سونرا 13 یاشین‌داکی تورکون باشیندان، سینه‌سین‌دن و قارنین‌دان دریسینی سویدوم. ساعتا باخدیم، تورک اوشاغی 7 دقیقه سونرا قان ایتیره‌رک دونیاسینی دییشدی. روحوم سئوینجدن غرورلاندی. خاچاتور داها سونرا اؤلموش تورک اوشاغینین جسدینی حیسه-حیسه دوغرادی و بو تورکله عینی کؤکدن اولان ایتلره آتدی. آخشام عینی شئیی داها 3 تورک اوشاغینا ائتدیک. من بیر ائرمنی کیمی اؤز وظیفه می یئرینه یئتیردیم. بیلیردیم کی، هر بیر ائرمنی حرکت‌لریمیزله فخر دویا‌جاق.

خوجا‌لی حادثه‌لری باغلی ژورنالیستین مینلرله آدامین اؤلمه‌سیندن تأسف کئچیردیب-کئچیرمه دیگی باره‌ده سوالینا ائرمنیستانینین پرئزیدئنتی  سئرژ سارکیسیا دئمیش‌دیر: خوجا‌لیدان اول آذربایجانلی‌لار فیکیرلشیردیلر کی، اونلار بیزیمله ظارافات ائدیرلر، اونلار فیکیرلشیردیلر کی، ائرمنی‌لر مولکی اها‌لییه قارشی ال قالدیرا بیلمز. بیز بو [ایستئرئوتیپی] قیرا بیلدیک. و بودور باش وئرنلر. ..من هئچ بیر تأسف کئچیرمیرم…حتی مین‌لرله اها‌لی اؤلرسه بو جور سرت گئدیشلر ضروریدیر.

قئید ائدک کی، ائرمنیستاندا خوجا‌لیدا سویقیریمی تؤرتمه‌سی فاکتینی آزسایلی ائرمنی‌لردن حقوق مدافعه‌چیسی میکائل دانیئلیانی و ژورنالیست واهئ آوئتیانی  تانیمیش‌لار.

خوجا‌لی فاجعه‌سی تورکیه ایجتیماعیتینه چاتدیریلماسی ایلک دفعه اولا‌راق، ائرمنی سلاحلی‌لارینین تؤرتدیگی قیرغین باره‌ده فوتولارلا بیرگه رهبر بشیر اوغلو “میللییت” قزئتینده، آمریکانین “واشنگتن پوست”، “دئ نییویورک تایمز”، “بوستون گلوبئ”، ” وال ایسترئیت ژورنال”، “ساندئی تایمز”، “شیکاگو تریبون” قزئتلری، “آسویشتئد پرئس” و “تایم” اینفورماسیا آگئنتلیک‌لرینده، بؤیوک بریتانیادا،  رویتئرز  آگئنتلیگی، “دئ تایمز” قزئتی، “ساندئی تایمز” قزئتی، “دئ گواردیان” قزئتی،  بی بی سی کانالیندا،  1992-جی ایل 14 مارتیندا فرانسا مئدیاسیندا اؤزونه مخصوص یئری اولان “لئ موند” قزئتینده، روسیانین “کومسومولسکایا پراودا”، “ترود”، “پراودا” قزئت‌لری و موسکوانین  “پاسپورت” ژورنالیندا، ایرلاندیانین “دئ ایریش تایمز”،  آوسترالیانین “دئ ائیج” قزئت‌لرینده، و خاریجی اؤلکه‌لرین کوتله وی انفورماسیا واسطه ارینده خوجا‌لیدا تؤره دیلمیش سویقیریم حاقیندا مقاله‌لر یازیلمیش‌دیر.

1993-جو ایلده آذربایجان رئسپوبلیکاسینین پرئزیدئنتی  حیدر علییئوین  تشببوثو ایله فئورالین 26-سی تاریخی خوجا‌لی سویقیریمی گونو کیمی قبول اولوندو. حیدر علییئوین 25 فئورال 1997-جی ایل وئردیگی 498 نمره لی قرار نتیجه‌سینده، هر ایل فئورال آیینین 26-سی ساعت 17.00-دا آذربایجان رئسپوبلیکاسینین اراضی‌سینده خوجا‌لی سویقیریمی قوربانلارینین خاطره‌سینه احتیرام علامتی اولا‌راق سوکوت دقیقه‌سی اعلان اولونور. ح. علییئو خوجا‌لی سویقیریمینین اونونجو ایلدؤنومو ایله علاقه‌دار آذربایجان خالقینا 2002-جی ایل 25 فئورال تاریخلی مراجعتینده قئید ائدیردی: خوجا‌لی شهیدلری‌نین روحو قارشیسیندا بیزیم وطنداشلیق و اینسانلیق بورجوموزدور. دیگر طرفدن، فاجعه‌نین اصل بئین الخالق حقوقی-سیاسی قیمت آلماسی، اونون ایدئولوق‌لارینین، تشکیلاتچی‌لارینین و ایجرا‌چیلارینین لاییقینجه جزالاندیریلماسی بوتؤولوکده اینسانلیغا قارشی یؤنلمیش بئله قدّار آکتلارین گله‌جکده تکرارلانماماسی اوچون موهوم شرط‌دیر.

2014-جو ایلده آذربایجان رئسپوبلیکاسینین پرئزیدئنتی ایلهام علییئو خوجا‌لی سویقیریمی حاقیندا قئید ائتمیش‌دیر کی: خوجا‌لی فاجعه‌سی ایکی یوز ایله یاخین بیر مدت عرضینده ائرمنی میللتچی‌لری‌نین و اونلارین هاوادارلارینین خالقیمیزا قارشی آپاردیغی ائتنیک تمیزلمه و سویقیریمی سیاستی‌نین داوامی و قانلی صحیفه‌سی ایدی.

حاضردا خوجا‌لی سویقیریمینین تانینماسی آذربایجانین خاریجی سیاستینین اساس ایستیقامتلرین‌دن بیری کیمی معیینلشدیریلمیش‌دیر. آذربایجان‌دان باشقا، خوجالینی تام سویه‌ده قتل عام کیمی  پاکستان  و سودان تانیمیش‌دیر.  20 نویابر 2012-جی ایل تاریخینده جیبوتیده  کئچیریلمیش ایسلام امکداشلیق تشکیلاتینین خاریجی ایشلر ناظرلری شوراسینین 39-جو سئسیاسیندا خوجا‌لیدا تؤردیلمیش جینایت‌لری سویقیریم کیمی تانییان قطعنامه قبول ائدیلمیش‌دیر. 2012-جی ایلینده پاکستان سئناتینین خاریجی علاقه‌لر کومیته‌سی خوجا‌لی شهرینده مولکی اها‌لییه قارشی تؤردیلمیش سویقیریمی پیسله‌ین قطعنامه قبول ائدیلمیش‌دیر.

فاجعه نی پارلامئنت سویه‌سینده قتل عام کیمی مکزیکا 2 فئورال 2012-جی ایلده، کولومبیا 2012-جی ایل 24 آپرئلده،  چئخیا 2013-جو ایلین 19 فئورالدا، بوسنیا و هئرزئقووینا 2013-جو ایل 26 فئورالدا،  پاناما 2013-جو ایل 7 آوقوستدا،  پئرو 2013-جو ایل 14 اییوندا،   هوندوراس 2014-جو ایل 17 یانواردا، 2016-جی ایلده ایوردانیا، 2017-جی ایلده جیبوتی رئسپوبلیکاسی، شوتلاندیا 2017-جی ایل 22 فئورال تاریخلرینده تانیمیش، ائله‌جه ده آمریکانین 22 ایشتاتی خوجا‌لی ایله باغلی سند قبول ائتمیش‌دیر.

خوجا‌لی سویقیریمینین 27-جی ایلدؤنومو ایله علاقه‌دار خطایی رایونونداکی “آنا هارایی” عابده‌سینه عموم خالق یوروشو حیدر علییئو فوندونون ویتسه-پرئزیدئنتی لئیلا علییئوانین تشببوثو ایله 2008-جی ایل مایین 8-دن باشلایان “خوجا‌لییا عدالت” بئین الخالق کامپانیاسی چرچیوه‌سینده دؤولت قوروملاری، گنجلر تشکیلاتلاری و عالی تحصیل موسیسه‌لرینده خوجا‌لی سویقیریمینا حصر اولونان تقدیماتلار تشکیل ائدیلیر. کامپانیا قلوبال سویه‌ده فعالیت گؤسترمک و اؤز مراجعت‌لرینی چاتدیرماق اوچون موختلیف کومونیکاسیا واسطه‌لری و رئسورسلاریندان، او جمله‌دن مئدیا، اینتئرنئت و جانلی تدبیرلردن فعال شکیلده ایستیفاده ائدیر.

26 فئورال 2012-جی ایلده ایستانبولدا قالاتاسارای لیسئیی‌نین اؤنوندن باشلایان و تاکسیم مئیدانینا دوغرو داوام ائدن، تخمینن 200.000 ایشتیراکچی ساعتلارلا داوام ائدن آکسیا‌لاردا “هامیمیز خوجالیلیییق” (تورکجه هپیمیز حوجالیلیییز، اینگیلسجه (We are all from Khojaly) شعارلاری سسلندیریلمیش، 2012-جی ایلده آذربایجان آمئریکا آلیانسینین خوجا‌لی سویقیریمی ایله باغلی کئچیردیگی کامپانیا نتیجه‌سینده، نیویورک شهری‌نین ان بؤیوک دمیریولو واغزا‌لی اولان “پئنّ ایستاسیون”-دا، واغزالین گیریش و چیخیش قاپی‌لاری و موختلیف کؤشه‌لرینده، او جمله‌دن مئترو ایستانسیا‌لاریندا خصوصی پوستئرلر یئرلشدیریلمیش،  اوتوبوس دایانا‌جاق‌لاریندا و اوتوبوس‌لارین اوزرینده باننئرلر یاپیشدیریلمیش، واشینقتون شهرینده 400-دن چوخ مئترو قاتارلاریندا، او جمله‌دن 95 مئترو ایستانسیاسیندا، “کاپیتول حیل”-ه گئدن اوتوبوس‌لاردا پوستئرلر یئرلشدیریلمیش‌دیر.

2019-جی ایل فئورالین 23-ده دونیانین 20-دن چوخ اؤلکه‌سینده فعالیت گؤسترن آذربایجان دیاسپور تشکیلاتلاری بروکسئلین لوکسئمبورق مئیدانیندا “خوجا‌لییا عدالت”، “دیلقم و شاهبازا آزادلیق” و سایر شعارلارلا عموم آوروپا قاراباغ میتینقی کئچیریب.2019-جو ایل فئورالین 26-دا باکی شهرینده خوجا‌لی سویقیریمینین 27-جی ایلدؤنومو ایله علاقه‌دار خطایی رایونون‌داکی “آنا هارایی” عابده‌سینه عموم خالق یوروشونده 55 مین اینسان ایشتیراک ائتمیش‌دیر.

2003-جو ایل 15 فئورالدا خوجا‌لی قاچقین‌لارینین بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی،  آوروپا شوراسی، آوروپا تهلوکه‌سیزلیک و امکداشلیق تشکیلاتینا مراجعتی اولدو.  مراجعتین اساس مقصدی دونیانین نفوذلو بئین الخالق تشکیلاتلاری اولان بیرلشمیش میللت‌لر تشکیلاتی، آوروپا شوراسی و آوروپا تهلوکه‌سیزلیک و امکداشلیق تشکیلاتینا 1992-جی ایلین فئورالیندا آذربایجانین داغلیق قاراباغ بؤلگه‌سینده ائرمنی‌لر طرفین‌دن تؤردیلمیش خوجا‌لی سویقیریمی حاقیندا حقیقتلری دونیا ایجتیماعیتی‌نین دقتینه چاتدیرماق و بو قانلی جینایته حقوقی-سیاسی قیمت وئریلمه‌سینه نایل اولماقدان عبارت ایدی. آوروپا اینسان حاقلاری محکمه‌سی 22 آپرئل 2010-جو ایل تاریخلی قراریندا خوجالینین آذربایجانلی‌لاردان عبارت مولکی اها‌لی‌سی‌نین قیریلماسینی “محاربه جینایت‌لری و یا اینسانلیغا قارشی جینایت‌لر کیمی قیمتلندیریله بیلن خصوصیله آغیر عمللر” کیمی معیین ائتمیش‌دیر.