اولین تشکل سیاسی ترکمن‌های افغانستان؛ «با طالبان مذاکره می‌کنیم»

اخیرا، گروهی از نخبگان سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ترکمن‌های افغانستان برای اولین‌بار، تاسیس تشکل جدیدی به نام «حزب عدالت ملی افغانستان» را اعلام کردند. محمدعیسی مصباح که به‌عنوان رئیس این تشکل سیاسی انتخاب شده است، به بی‌بی‌سی گفت که آنها در پی گفت‌وگو با حکومت طالبان هستند.

اعضای رهبری این حزب در کشورهای مختلف ساکن هستند، الله‌ نظر نظری ترکمن و شکوفه فرهنگ به‌عنوان معاونان این حزب معرفی شدند.

آقای مصباح همچنین گفت که ترکمن‌های افغانستان سال‌ها با محرومیت از آموزش، نبود کادرهای تحصیل‌کرده و تبعیض مواجه بوده‌اند و آنها در پی حقوق ترکمن‌ها و سایر اقوام کشور هستند.

چند فعال ترکمن‌ در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی گفتند که تأسیس این حزب می‌تواند به گشایش فضای گفت‌وگو و مشارکت اقوام یاری برساند، مشارکتی که در ساختار کنونی حکومت طالبان به‌شدت محدود شده است.

حکومت طالبان تشکیل و فعالیت احزاب سیاسی را ممنوع اعلام کرده‌ است و تا کنون تمایلی برای مذاکره برای تقسیم قدرت با گروه‌های سیاسی در خارج نشان نداده است.

تا اواسط قرن بیستم، نقش ازبک‌ها و ترکمن‌ها در ساختار قدرت سیاسی افغانستان بسیار کم‌رنگ بود و آنها مدعی‌اند که «با تبعیض ساختاری و سیستماتیک» روبرو بودند.

در حکومت چپ‌گرای دهه ۱۹۸۰، مشارکت سیاسی ترکمن‌ها افزایش یافت و برخی از چهره‌های ترکمن پست‌های دولتی گرفتند و وارد جریان‌های سیاسی شدند. با اینحال، این حضور به‌ندرت به سطوح بالای تصمیم‌گیری راه یافت.

در این دوره ترکمن‌ها بخشی از نیروهای نظامی منسجم شمال کشور را تشکیل می‌دادند، واحدهایی از «فرقه ۵۳» ارتش تحت فرماندهی عبدالرشید دوستم، شامل جنگجویان ترکمن بود که بازوی نظامی دولت وقت به‌شمار می‌رفت. در همین حال، شماری از ترکمن‌ها نیز به صفوف احزاب جهادی مخالف دولت پیوستند.

در دو دهه جمهوری تحت حمایت آمریکا، در اغلب کابینه‌ها، یک وزیر ترکمن حضور داشت و برخی از چهره‌های ترکمن وزیران معارف، مهاجرین ، و حج و اوقاف شدند. نمایندگان ترکمن به دو مجلس نمایندگان و سنا راه یافتند. اگرچه در دوره ریاست جمهوری محمد اشرف غنی، به‌ویژه در دور دوم که تا تابستان ۱۴۰۰ ادامه یافت، ترکمن‌ها نه در کابینه نماینده‌ای داشتند و نه در مجلس نمایندگان نقش برجسته‌ای ایفا کردند.

ریشه‌های تاریخی ترکمن‌های افغانستان

ترکمن‌ها از اقوام ترک‌تبار آسیای میانه‌اند که در گستره‌ای جغرافیایی شمال افغانستان، ترکمنستان، کشورهای آسیای میانه، تا بخش‌هایی از ایران، عراق، سوریه و پاکستان سکونت دارند. آنها از شاخه ترکان اوغوز به‌شمار می‌روند و زبان‌شان، ترکمنی، زبانی از شاخه خانواده زبان‌های ترکی-اوغوزی و زیرمجموعه زبان‌های اورال-آلتایی است.

در افغانستان بیشتر ترکمن‌ها به زبان ترکمنی صحبت می‌کنند اما برخی از گروه‌های که از لحاظ تاریخی بخشی از قبایل ترکمن محسوب می‌شوند، مانند افشارها، بیات‌ها و قزل‌باش‌ها فارسی صحبت می‌کنند. ترکمن‌های افغانستان اکثرا سنی مذهب و پیرو فقه حنفی‌اند.

جامعه ترکمن‌ها به‌طور سنتی به طایفه‌ها و قبایل متعددی تقسیم می‌شوند که از مهم‌ترین آنها «یموت»، «گوکلن»، «ارُس»، «سالور»، «ارک»، «چاودار»، «يمرلی»، «ارساری»، «ساریق» و «تکه» است.

از آنجا که سرشماری دقیق و فراگیری در افغانستان انجام نشده است، آمار دقیق جمعیت ترکمن‌ها مشخص نیست.

ترکمن‌ها عمدتاً درمناطق شمال، شمال‌شرقی، شمال‌غربی و غرب افغانستان زندگی می‌کنند. بیشتر قبایل ترکمن در گذشته کوچ‌نشین بودند، اما به‌تدریج یک‌جانشین و مسکن‌گزین شدند.

صنایع دستی به‌ویژه قالی‌بافی و گلیم‌بافی از مهم‌ترین صنایع دستی ترکمن‌ها است که شهرت جهانی دارند.

ترکمن‌ها در تاریخ آسیای میانه به‌عنوان قبایلی جنگجو شناخته می‌شدند که در تشکیل و تقویت امپراتوری‌های بزرگ ترک‌تبار از جمله سلجوقیان، خوارزمشاهیان، عثمانی، صفویان، آق‌قویونلوها، قراقویونلوها، افشاریه و قاجاریه نقش مؤثری ایفا کرده‌اند. تا نیمه قرن هجدهم میلادی، ترکمن‌ها جایگاهی مهم در مناسبات سیاسی و نظامی منطقه داشتند.

جایگاه ترکمن‌ها در حکومت طالبان

شمار قابل‌توجهی از ترکمن‌ها و ازبک‌ها در سال‌های اخیر به طالبان پیوسته‌اند.

آقای مصباح از عوامل اصلی این گرایش را بی‌سوادی گسترده و نبود امکانات آموزشی در مناطق ترکمن‌نشین می‌داند که به گفته او زمینه‌ گسترش مدارس دینی و افراط‌گرایی مذهبی را فراهم کرده است، همچنین فقر شدید، بیکاری و نبود فرصت‌های شغلی در این مناطق جوانان ترکمن را به‌سوی گروه‌های افراطی سوق داده است.

فعالان ترکمن هم بر این باورند که «بی‌توجهی تاریخی» دولت مرکزی به مناطق ترکمن‌نشین، «ظلم، ستم و فشارهای زورمندان محلی و قومی»، به نارضایتی عمیق انجامیده بود. مجموعه این عوامل موجب شد تا بخشی از ترکمن‌ها به‌گونه‌ای بی‌سابقه‌ای به صفوف طالبان و گروه‌های افراطی‌ دیگر بپیوندند.

جنگجویان ترکمن همراه با نیروهای طالبان در عملیات‌های عمده این گروه برای تصرف مناطق عمدتا در شمال افغانستان نقش فعال و برجسته داشتند.

با بازگشت طالبان به قدرت در تابستان ۱۴۰۰، اقلیت‌های قومی و مذهبی به حاشیه رانده شدند.

چهره‌ برجسته ترکمن در حکومت طالبان، «شیخ محمد قاسم راسخ» است که به عنوان معاون قاضی‌القضات کار می‌کند.

دو فرمانده‌ عمده ترکمن، «قاری محمد اسماعیل» و «قاری حفیظ» که نقش مهمی در تصرف شمال برای طالبان داشتند، مدتی در پست‌های امنیتی کلیدی کار می‌کردند. اما پس از بروز درگیری‌هایی میان طالبان پشتون و ازبک در ولایت فاریاب، قاری اسماعیل نیز همانند فرماندهان ازبک‌ از پایگاه اجتماعی‌‌اش کنار زده شد و به ماموریت‌ در جنوب افغانستان منتقل شد. دیگر فرماندهان ترکمن نیز که در عملیات‌های کابل، پنجشیر و تصرف شمال نقش داشتند، به‌تدریج به حاشیه رانده شده‌اند.

با اینحال، اخیرا، صنیع‌الله فرهمند از قوم ترکمن به‌عنوان رئيس هیئت نمایندگی حکومت طالبان در ترکیه منصوب شده است.

در دوره جمهوری، تنها برای مدت کوتاه آقای مصباح به‌عنوان سفیر افغانستان در بیشکیک قیرقیزستان خدمت کرده بود.

فرهنگ و زبان ترکمنی

ترکمن‌ها دارای فرهنگ غنی هستند، فرهنگ آن‌ها شامل سبک زندگی خاص، موسیقی سنتی با آلات موسیقی ویژه، پوشاک محلی زنانه و مردانه، صنایع دستی و آداب و رسوم منحصر‌به‌فرد است.

فعالان ترکمن می‌گویند برخی از دولت‌های افغانستان تلاش کرده‌اند فرهنگ و تاریخ ترکمن‌ها که بخشی از فرهنگ ترکی در کشور است را «به حاشیه رانده یا حذف» کنند.

پخش برنامه‌های ترکمنی از رادیو و تلویزیون ملی افغانستان برای اولین‌بار در سال ۱۳۵۱ آغاز شد.

در دهه ۱۳۶۰، برنامه‌های فرهنگی ترکمنی گسترش یافت و آموزش زبان ترکمنی در مدارس آغاز شد. نشریات «گوراش» به زبان ترکمنی و«یولدوز» به زبان ازبکی منتشر می‌شدند. تدریس زبان‌های محلی به‌صورت رسمی در مکاتب آغاز شد و رفته‌رفته به دانشگاه‌ها راه یافت و رشته زبان ترکمنی در چند دانشگاه ایجاد و کتاب‌هایی به زبان ترکمنی نشر شدند. از این منظر این دوره در تاریخ معاصر افغانستان پیشینه نداشت.

در قانون اساسی سال ۲۰۰۴ افغانستان، هویت ۱۴ قوم از جمله ترکمن‌ها، به رسمیت شناخته شد. در کنار زبان‌های رسمی فارسی‌دری و پشتو، زبان‌های ازبکی و ترکمنی در مناطقی که اکثریت مردم به این زبان‌ها سخن می‌گویند، به عنوان زبان‌های رسمی سوم پذیرفته شدند. در سرود ملی افغانستان، نام اقوام مختلف آورده شد، هرچند سرود ملی به زبان پشتو خوانده شد.

در شرایط فعلی، رهبران حزب تازه‌تاسیس عدالت ملی امیدوارند که فعالیت این حزب بتواند به توسعه آموزش، ارتقاء فرهنگی، و مشارکت سیاسی ترکمن‌ها کمک کند.

محمد عیسی مصباح، رئیس این حزب می‌گوید وضعیت افغانستان به صورت فعلی نخواهد ماند و آنها فرصت مذاکره با این حکومت را بدست خواهند آورد.

آقای مصباح تاکید دارد که یکی از خواسته‌های این حزب، ارتقای سطح آموزش به ویژه تدریس به زبان ترکمنی در مکاتب ترکمن‌ها در کنار فارسی‌دری و پشتو است.

نقش ترکمنستان

از سوی دیگر، احتمالا روابط طالبان با کشور ترکمنستان نقش مهمی در جهت‌دهی تعامل آن‌ها با ترکمن‌های افغانستان ایفا کرده است.

پروژه خط لوله انتقال گاز ترکمنستان به جنوب آسیا موسوم به «تاپی»، واردات مواد سوخت و انرژی، و همکاری‌های مرزی از مهم‌ترین محورهای این تعامل به شمار می‌روند.

در دوره اول حکومت طالبان، ترکمنستان از معدود کشور‌هایی بود که دیپلمات‌های خود را در افغانستان نگه داشته بود.

در سه دهه‌ گذشته، پروژه تاپی، یکی از مهم‌ترین پیوندهای ژئوپلیتیکی و اقتصادی میان افغانستان و ترکمنستان بوده است. این پروژه نخستین‌بار در دهه ۱۹۹۰ مطرح شد.

سفرهای متقابل رسمی، از جمله دیدارهای امیرخان متقی، وزیر خارجه طالبان، به عشق‌آباد و سفرهای وزیر خارجه ترکمنستان به هرات و کابل، نشان از گسترش همکاری‌های اقتصادی و سیاسی دارد. ترکمنستان در چارچوب سیاست خارجی «بی‌طرفی مثبت» تلاش دارد روابط خود با افغانستان را در زمینه انرژی و تجارت، توسعه دهد.

با توجه به اشتراکات قومی و زبانی میان ترکمن‌های افغانستان و ترکمنستان، طالبان در هر دو دوره حاکمیت خود کوشیده‌اند روابطی نسبتاً مسالمت‌آمیز با ترکمن‌های افغانستان حفظ کنند تا روابط ‌شان با ترکمنستان دچار تنش نشود.

با اینحال، مواردی چون غصب زمین‌های ترکمن‌ها، حذف زبان و هویت فرهنگی آنان، و حذف از ساختارهای دولتی حتی در مناطق ترکمن‌نشین، نارضایتی‌هایی در میان ترکمن‌ها برانگیخته است.

اما به گفته‌ برخی فعالان ترکمن، سیاست محافظه‌کارانه و انزواگرایانه‌ عشق‌آباد مانع از آن شده است که ترکمن‌های افغانستان بتوانند از ظرفیت‌های علمی، فرهنگی و آموزشی هم‌تباران خود در آن‌سوی مرز بهره‌مند شوند.

اولین تشکل سیاسی ترکمن‌های افغانستان؛ «با طالبان مذاکره می‌کنیم» – BBC News فارسی