تاریخچه دانشگاه تبریز

در این امر هیچ شکی نیست که ؛ حکومت ملی آذربایجان در طول یکسال حیات خود مصدر خدمات فرهنگی زیادی بود که دوست و دشمن به آن معترف اند. این دولت مستعجل در دوازدهم شهریور 1324 بیانیه خود را صادر و در21 آذر 1324 رسما به فعالیت پرداخته و بعد از یکسا ل با یورش وحشیانه نیروهای نظامی شاه مخلوع و به خاک و خون کشیده شدن هزاران نفر آذربایجانی ؛ سقوط کرد . در این مجال پرداختن به کارهای حکومت ملی نمی تواند عملی باشد و همان بهتر که این مهم به افراد خبره واگذار گردد . اما بی انصافی است که یکی از مهمترین اقدامات حکومت ملی آذربایجان را نادیده گرفت .به نظر راقم یکی از مهمترین کارهای انجام یافته حکومت ملی آذربایجان تاسیس دانشگاه تبریز بود که در منطقه ای به بزرگی آذربایجان بسیار جدی و ضروری می نمود . متاسفانه عده ای بي اطلاع از تاريخ از چه رو تاسیس این دانشگاه را به سال 1326 دانسته و نوشته اند . حال آنکه برابر اسناد و مدارک موجود در کتابها و نیز روزنامه آذربایجان ؛ دانشگاه تبریز به موجب فرمان مورخه 9/10/ 24 حکومت ملی در سال 1325 شمسی رسما افتتاح و شروع به کار نموده است . اين منطقه چون از شعور سياسي – اجتماعي بالايي برخوردار بود گه – گاهي در دانشگاه سر و صداها و به عبارتي اعتراضاتي به رژيم مي شد . گاهي شدت اين اعتراضاتي به حدي مي رسيد كه مسئولين مملكت پا در مياني مي كردند . مانند اعتراض سال 1346 كه تصميم گرفته مي شود دربهاي دانشگاه بسته مي شود اما همين كه شاه اين گزارش گونه ها را مي ديد لب به اعتراض مي گشود . در يكي از اين گزارشها كه به توسط امير عباس هويدا به شاه ارائه گرديده بود او سخت بر آشفته و فوق العاده عصباني شده و گفته بود ( چطور مي توان توجيه كرد دانشگاهي را كه پيشه وري تاسيس كرده است ما آنرا منحل كنيم )

جالب است که بدانیم این دانشگاه در بدو تاسیس شامل سه دانشکده بود . پزشکی که مدت تحصیل شش سال بود کشاورزی و تعلیم و تربیت ( که دارای چهار شعبه به ترتیب زیر بود 1- زبان و ادبیات 2- تاریخ و جغرافیا 3- فیزیک و ریاضیات 4- شیمی و طبیعیات که دوره تحصیل در این دانشکده 3 سال بود ) که اصطلاحا طب ؛ فلاحت و تعلیم و تربیت گفته می شد . اولین رئیس دانشگاه تبریز نیز دکتر نصرت الله جهانشاهلو بود که اکنون نیز در حال حیات بوده و گویا در کشور آلمان به گذران زندگی مشغول است . شش ماه جهت گشایش ؛ اقدامات اولیه و تدوین کتب درسی برای دانشجویان آذربایجانی وقت صرف و در سال جدید دانشجویان با خیال آسوده و فراخ با ل به سر کلاسها رفتند . در مدت شش ماه معلمین و اساتید چندی نیز جهت تدریس در کلاسها انتخاب شده و سایر ملزومات نیز به تدریج تهیه گردیدند. استادان از پزشکان؛ دبیران با سابقه و سرشناس تبریز و مهندسین برگزیده شده بودند . تنها یک نفر استاد ریاضیات عالی از باکو استخدام شده بود . پیشه وری در رشته زبان و ادبیات و ادبیات کلاسیک تدریس می کرد . دروس در تمام کلاس ها به زبان آذربایجانی بود و درس زبان آذربایجانی برای همه رشته ها اجباری بود. استاد این درس زنده یاد گنجعلی صباحی بود که در مدیریت داخلی دانشکده هم فعالیت می کرد . اوقات درس دانشگاه از ساعت 2 تا 8 بعد از ظهر بود . به این ترتیب استادان شاغل و آن دسته از دانشجویان که شاغل بودند می توانستند به کار و درس خود برسند . برای مخارج دانشگاه حکومت ملی یک میلیون تومان پول پرداخت کرده بود.

کلنگ زنی دانشگاه در 22/3/25 اجرا گردید . در این مراسم مرحوم محمد علی صفوت تبریزی یکی از خدمت گذاران و معارف پروران آذربایجانی که خدمات فرهنگی اش اظهر من الشمس است به ایراد سخنرانی پرداخته و گفتند ؛ چند روز پیش جهت انتخاب زمین مناسب برای دانشگاه با حضور آقای پیشه وری به سوی مدخل شرقی شهر رفتیم . در مدخل شهر باغ قدیمی صاحب دیوان را دیدیم که دیوارهای ضخیم همانند قلعه ها داشت و در آن ساختمان وحشت آوری قرار داشت .این ساختمان را برای ما زندانی بنا کرده بودند تا واردین به شهر با دیدن بنا به خود بلرزند .این مدفنی بود که برای آزادی خواهان ساخته بودند .برای بنا ی این ساختمان مبلغ 400 هزار تومان قبل از جنگ

خرج کرده بودند . نصف این پول را به جیب زده و نصف دیگر را هزینه کرده بودند . خلاصه ما وارد این ساختمان شدیم .آنجا را بازدید کردیم .. آقای پیشه وری پس از ملاحظه آنجا گفت ؛ من طرفدار زندان نیستم .من طرفدار مدرسه ام . مسافری که به شهر وارد می شود نه زندان و بازداشتگاه بلکه باید مراکز علم وعرفان یعنی دارالفنون را ببیند .

در مراسم بازگشائی و افتتاح دانشگاه تبریز لیدر حکومت ملی آذربایجان میر جعفر پیشه وری از اهمیت دانشگاه صحبت و اضافه کرد که ؛ ما فرزندان دهقانان را از روستا ها به اینجا آورده و نسبت به تعلیم و تعلم آنها نهایت سعی و کوشش را خواهیم نمود . برای مخارج ابتدائی دانشگاه به جهت تامین لباس و سایرامکانات دانشجویان دو میلیون تومان و به جهت آماده سازی کلاسها 9 میلیون تومان اعتبار داده بودند .

به گزارش روزنامه وارها یت منتشره در برلین غربی ؛ پولی که حکومت ملی آذربایجان برای کمک دانشگاه اختصاص داده بود یک سوم بودجه را شامل می شد که در مقایسه با بودجه ی که رژیم شاهنشاهی برای کل آذربایجان اختصاص داده بود به مراتب بیشتر بود . دانشگاه تبریز در آن سالها به یک موسسه علمی پژوهشی و به امکانات آموزشی و رفاهی نیز تجهیز گردید . این دانشگاه ابتدا در محل دانشسرای پسران شروع به کار نموده ؛ یعد از چندین ماه نیز حکومت ملی بنای جدید دانشگاه را در محل فعلی بنیان نهاد . این بنا را در زمان رضا شاه چنانکه مذکور گردید برای تاسیس زندان به جهت زندانی کردن روشنفکران و نخبگان آذربایجان در نظر گرفته بودند که نام محل اش نیز باغ صاحب دیوان نام داشت. برای کمک به این بنا از ملت صادق آذربایجان که گاهی اوقات با توسل به زور مالیات می گرفتند چهار صد هزار تومان هم خرج کرده بودند . با دیدن این عمل زشت دست اندر کاران حکومت ملی در بنای آنجا ؛ دانشگاه تبریز را تاسیس کردند و جوانان و جویندگان علم و دانش به جای زندان به دانشگاه رهسپار شدند .

جهت تحصیل در سال 1325 برای دانشکده پزشکی 60 نفر؛

تعلیم و تربیت 120 نفر و برای دانشکده کشاورزی 60 نفر دانشجو مورد قبول واقع شده بود . دانشجویان شهرستانی از اینکه کارمند بودند یا غیر کارمند در صورتی که در تبریز مسکن نداشتند و نیز دانشجویان بی بضاعت از تسهیلات شبانه روزی از مزایای خوابگاه و رستوران (صبحانه ؛ ناهار ، شام ) رایگان نیز استفاده می کردند .

خبرنگار روزنامه آذربایجان نیز در مرداد ماه 1325 به سراغ دکتر جهانشاهلو رئیس دانشگاه آذربایجان رفته و سوالاتی مبنی بر چگونکی تشکیل دانشگاه ؛ آشنائی با وضعیت آن و … سوالاتی پرسیده بود . مخبر روزنامه می پرسد که برای آینده کدام دانشکده ها را در نظر گرفته اید؟ که رئیس دانشگاه وقت تبریز می گوید امسال برای ضرورت ها و احتیاجات مدنی ملتمان دانشکده های پداگوژی و طب را در نظر گرفته ایم. چرا که سلامتی و معارف جزء ضروری ترین احتیاج های ملت آذربایجان و آمال حکومت ملی آذربایجان می باشد . در سال بعد نیز دانشکده های داروسازی ؛ فنی و سایر رشته ها انشا الله دایر خواهد شد . سپس خبرنگار از استقبا ل مردم می پرسد که وی خاطر نشان می سازد ؛ از بدو تاسیس این دانشگاه چه جوانها و چه میان سالها با استقبال چشمگیر؛ ما را دلگرم کرده اند و هر روز تقاضاهایی مبنی بر ادامه تحصیل در رده های بالا به دست ما می رسد . تاسیس دانشگاه در دلهای مردم شور و شعف و شادی را به ارمغان آورده و آنها از این کار بسیار خرسند ند. چنانکه اشاره شد اسم نویسی برای سال تحصیلی جدید( اول مهر ماه 1325) آغاز و از تاریخ 10 تیر ماه لغایت 15 مرداد ماه 25 انجام گرفت . آنهایی که دیپلم ششم متوسطه داشتند ، بدون کنکور و فارغ التحصیلان پنجم متوسطه و دانشسرای مقدماتی با گذراندن کنکور پذیرفته شدند . کنکور در شهریور ماه انجام گرفت و در موعد مقررکلاسها تشکیل یافت . در خاتمه ذكر يك مطلب خالي از لطف نيست . آن هم اسامي روساي دانشگاه تبريز از بدو تاسيس تا امروز كه به قرار زير مي باشند 1- دكتر نصرت الله جهانشاهلوي افشار- رئیس 2- دكتر خانبابا بياني ( مولف كتاب غائله آذربايجان – از 9 ابان 1327 تا 31 مرداد 1329- رئیس )3- دکتر منوچهر اقبال( 31 مرداد تا 27 شهریور 1330- رئیس ) 4- پروفسور محسن هشترودی – فيزيكدان ؛ رياضيدان و اديب برجسته تبريزي ( 22 بهمن 1330 تا فروردین 1332 – رئیس ) 5- ناصر قلی اردلان ( سرپرست – اردی بهشت 1332 تا مرداد 1332

6 – دکتر محمد شفیع امین ( رئیس – 30 مرداد 1332 تا 30 اردی بهشت 1335 ) 7- دکتر غلامعلی بازرگان دیلمقانی ( 7 شهریور 1336 تا اول مرداد 1343 – رئیس – اين شخص در زمان حكومت ملي آذربايجان چندين مقاله در روزنامه آذربايجان به زبان تركي نوشته كه يكي از آنها در حق مرحوم سعيد سلماسي بود . ايشان همچنين چند يادداشت در مجله يادگار نيز نوشته بودند )8 – سرتیب محمد علی صفاری ( اول مرداد 1343 تا 6 خرداد 1346 – سرپرست) 9-مهندس تقي سرلك ( استاندار وقت سال – سرپرست – 6 خرداد 1346 تا 29 تیر 1346) 10- دکتر هوشنگ منتصری کوهساری ( 6 خرداد 1346 تا شهریور 1347 – رئیس )11- دکتر منوچهر تسلیمی ( 11 شهریور 1347 تا اردی بهشت 1350 – رئیس ) 12- دکتر علی اکبر حسنعلی زاده ( 15 تیر 1351 تا 8 شهریور 1351 – سرپرست ) 13 دکتر حمید زاهدی ( 8 شهریور 1351 تا 28 بهمن 1353 – رئیس ) 14- دکتر محمد علی فقیه ( 28 فروردین 1354 تا 11 شهریور 1356 – رئیس ) 15- دکتر منوچهر مرتضوي ( مولف كتاب زبان ديرين آذربايجان ؛ مكتب حافظ و… از 12 شهریور 1356 تا اول خرداد 1357 – رئیس ) )16- دکتر قباد فتحي ( اول خرداد 1357 تا اول مرداد 1357 – سرپرست )17 –دکتر حبيب الله مجير مولوي ( اول مرداد 1357 تا 15 شهریور 1357 – سرپرست ) 18 – دکتر ابوالفتح ثقه الاسلامي ( از منسوبين شهيد نيكنام ثقه الاسلام تبريزي – 7 اسفند 1357 تا 8/3/1358 – سرپرست ) 19 –دکتر حسین باروقي از 9/2/1358 تا 28/1/1359 – سرپرست ) 20- دكتر حسين صادقي شجاع ( از 28/3/1359 تا 8/5/1362 – رئیس ) 21 – دكتر حسين سيفلو ( برگزار كننده اولين كنگره زبان تركي با حضور استاد زنده ياد دكتر سيد محمد حسين شهريار؛ پروفسور حميد نطقي و … از 1362 تا 1368 – رئیس )22 – دكتر سید مهدی گلابي( از 1368 تا 1370 – رئیس ) 23- دكتر محمد علی حسين پور فيض ( از 1370 تا 1381 – رئیس ) 23 – دكتر محمد رضا پور محمدی دلال ( از 1381 تا 1384 – رئیس ) 24 –دكتر محمد حسین سرور الدين ( 1384 تا 1387 – رئیس ) 25- دکتر سید محمد تقی علوی ( از 1387 تا امروز – رئیس )

این حکومت به هنگام به قدرت رسیدن ؛ درب های معارف و مدارس را به روی خلق آذربایجان گشود و جالب اینکه ملت نیز از این امر خیر به نحو شایسته ای استقبال کردند . البته نیاکان و پدران آذربایجانیان صد ها سال قبل طعم شیرین علم را چشیده و مراکز علمی آموزشی را در موطن خود تاسیس کرده بودند که شهرت و آوازه آنها خیلی جاها را مسخر کرده بودند . مانند مجمع ربع رشیدی ؛ رصد خانه مراغه؛مجموعه سلطانیه ؛ بنای مجلل غازان خان بنام شنب غازان یا شام قازان و … اکنون دانشگاه تبریز با پشت سر گذاشتن بیش از 6 دهه، جز فعال ترین ؛ بزرگترین و معتبرترین دانشگاههای کشورمی باشد که سالانه هزاران دانشجو از آنجا فارغ التحصیل شده و به خدمت جامعه در می آیند .

منابع ؛ ماخذ و توضیحات :

1- سیلاحلا اولچولن تورپاق – میانالی علیرضا – 1384- کانادا ، ونکووئر شهری ؛ صص 356-345

2- روزنامه آذربایجان- پنج شنبه دهم مرداد 1325- شماره 264 –تبریز

3- آذربایجان دمکرات – استاد بهزاد بهزادی – تهران 1384

4- روزنامه آذربایجان ،شماره 240 – چهارشنبه 12 تیر 1325 تبریز

5- یادداشتهای شخصی نگارنده این سطور – رضا همراز

6- تاريخچه چهل ساله دانشگاه تبريز (اين تاريخچه نيز گويا تاسيس دانشگاه تبريز را 1326 مي نويسد. اگرچه اين كتاب به نظر نگارنده نرسيده ولي از معرفي كتاب فوق در مجله آدينه شماره 23 – 22 اردي بهشت 67 سود جسته ام . همچنين اسامي چهارتن از روساي دانشگاه را نيز از آقاي دكترسيروس برادران شكوهي پرسيده ام كه از ايشان نبز به جهت ارائه اين نامها سپاسگزارم. )

7- در سندي كه به نظر رسيده و با امضاء ديبائيان توقيع گشته آمده است :

آقاي عبدالله مجاوري ارسباران مدرسه لرينين معلمي

31/6/25 تاريخلي نامه نين جوابيندا 25/ شهريور/25 تاريخيندن همان ايين آخرينه كيمي كه اينورستيه امتحانيندا شركت اتمكدن اوتورخدمتده حاضر اولميوبسوز حقوقلي مرخصليك سيزين حقوقوزده منظور اولونور .

گفتني است كه تاريخ امضا اين سند 3/7/25 مي باشد – بنگريد ؛ سيري در تاريخ آموزش و پرورش شهرستان اهر/ابوالفضل دادور ؛ تبريز 1386 ؛ نشر ياران ؛ ص315

8- مصاحبه با دكتر هوشنگ منتصري رئيس پيشين دانشگاه تبريز –مجله ي فرهنگي و هنري بخارا/شماره 21-22 –آذر و اسفند 1380/

9- در جزوه ای که به مناسبت هشتمین سال تاسیس دانشگاه تبریز چاپ و نشر گردیده ؛ سال 1333 به عنوان هشتمین سال تاسیس دانشگاه قید گردیده . در صفحه 42 همان کتاب موضوعی نوشته شده که جالب است . این موضوع گزارشی است از شاه وقت ؛ محمد رضا پهلوی که چنین نوشته :

پس از عرض گزارش اعلیحضرت همایون شاهنشاهی فرمودند : در سال 1325 فرصتی حاصل شد که از دانشگاه تبریز دیدن کنم و آنروز فکر ایجاد تاسیسات لازم برای داشتن یک دانشگاه کامل در هر رشته پیدا نشد …

10-تاریخچه دانشگاه تبریز / دکتر عباس قدیمی قیداری / از سری انتشارات دانشگاه تبریز – تبریز 1388 .