محمد امین رسولزاده (۱۸۸۴-۱۹۵۵)
آذربایجانین گؤرکملی سیاسی و دؤولت خادمی؛ آذربایجان خالق جمهوریتینین بانیلرین‌دن بیری، ملی شوراسینین صدری، آخج پارلامئنتینده “مساوات” و بی طرفلر فراکسییاسینین صدری.
محمد امین حاجی ملا ال اکبر اوغلو رسولزاده ۱۸۸۴-جو ایل، یانوار آیینین ۳۱-ده باکینین نووخانی کندین‌ده آنادان اولوب. ایلک تحصیلینی سلطان مجید غنی زاده نین ۲ سایلی روس-تاتار (روس-آذربایجان) مکتبین‌ده آلمیش، باکی تکنیکی مکتبینی بیتیرمیش‌دیر. گنج یاشلارین‌دان انقلابی حرکاتا قوشولموش، “مسلمان گنج‌لیک تشکیلاتی” آدلی گنج آذربایجان‌لی انقلاب‌چیلار درنگی یاراتمیش و اونا باش‌چی‌لیق ائتمیش‌دیر. (۰۳-۱۹۰۲). تشکیلات مطبعه اصولو ایله اینتیباه نامه‌لر چاپ ائدیب اهالی آراسین‌دا یایمیش‌دیر. ۱۹۰۴-جو ایلده او، روسییا سوسیال دموکرات فهله پارتییاسی باکی کمیته‌سی نزدینده “مسلمان سوسیال-دموکرات “همت” قروپونون یارادیلماسین‌دا ایشتیراک ائتمیش‌دیر. بو دؤورده مطبوعاتدا (“شرقی-روس”، “همت”، “تکامل” و س.) درج اولونموش یازیلارین‌دا خالقا سؤز، مطبوعات، وجدان، جمعیت و اتفاقلار یاراتماق آزادلیقلاری وئریلمه‌سی، وطنداشلارین املاکینین و جانلارینین توخونولمازلیغینین تامین اولونماسی طلبلری ایله چیخیش ائدیر، خالقی معارف لنمه چاغیریر، روسییانین آذربایجان‌دا یئریتدیگی ملی قیرغین سیاستینی کسکین تنقید ائدیردی.
۰۷-۱۹۰۵-جی ایللر روس انقلابینین گئدیشینده و بوندان سونرا آذربایجان‌دا یارانان ملی اویانیش، علی مردان بی توپچوباشوو، احمد آغا اوغلو ، علی بی حسین‌زاده، حسن بی زردابی و باشقالارینین چار روسییاسینین ملی آیری-سئچکی‌لیک سیاستینه قارشی مبارزه‌سی، گئتدیکجه گئنیش لنمکده اولان “تورکلشمک، ایسلاملاشماق و معاصرلشمک” (“تورک قانلی، اسلام ایمانلی، آوروپا قیافتلی”) مفکوره‌سی رسولزاده نین ملی-سیاسی گؤروشلرینین فورمالاشماسینا گوج‌لو تأثیر گؤسترمیش‌دیر. ۰۷-۱۹۰۶-جی ایللرده “تکامل”ده، همچینین باشقا قزئتلرده میللتلره، طایفا لارا، صینیفلره، انسانلارا (فردلره) حقوق برابرلیگی و آزادلیق طلب ائد‌ن یازیلارلا چیخیش ائتمیش و زامان کئچدیکجه بو سیاسی طلبلری “انسانلارا حریت، میللتلره استیقلال!” چاغیریشی کیمی فورمالاشدیرمیش‌دیر. ۰۷-۱۹۰۵ -جی ایللر انقلابینین مغلوب اولماسین‌دان سونرا روسییادا تعقیبلرین آرتدیغی شرایطده رسولزاده ایرانا مهاجرت ائتدی. رسولزاده ۱۱-۱۹۰۸-جی ایللر ایران انقلابین‌دا، جنوبی آذربایجان‌دا میللی-دموکراتیک اویانیش‌دا فعال اشتراک ائتمیش، ستارخان و باغیرخانلا گؤروشموش‌دو. بو مدت ده او، تهران‌دا آوروپا تیپلی ایلک گون‌ده‌لیک “ایرانئ-نوو” (“یئنی ایران”) قزئتینی درج ائتمیش‌دیر (۱۹۱۰-۱۱-جی ایللر). همین دؤورده او، سید حسن تاغی‌زاده ایله بیرلیکده ایران دموکرات پارتییاسینی یاراتمیش و اونون مرکزی کمیته‌سینه عضو سئچیلمیش‌دیر. ایران انقلابی یاتیریلدیق‌دان (۱۹۱۱) سونرا رسولزاده ، س.ح تقی زاده ایله بیرلیکده تورکیه‌یه مهاجرت ائتمیش‌دیر. بورادا چار روسییاسینین تعقیبلرین‌دن قورتولاراق تورکیه‌یه سیغینمیش علی بی حسین‌زاده و احمد آغا اوغلو ایله سیخ امکداش‌لیق ائتمیش، “تورک اوجاغی” تشکیلاتینا داخل اولموش، “تورک یوردو” ژورنالین‌دا جنوبی آذربایجان تورکلرینه حصر اولونموش مقاله‌لرین‌ده اونلارین میللی-سیاسی حقوقلارینی مدافعه ائتمیش‌دیر. رسولزاده، عینی زامان‌دا، بو دؤورده تورکچولوک ایدئیالاری ایله داها درین‌دن تانیش اولور، بؤیوک آذربایجان متفکری شیخ جمال الدین افغانی نین “وحدتی جینسییه فلسفه‌سی”نه (“میللی بیرلیک فلسفه‌سی”نه) ییه‌لنیر، اونو فارسجادان تورکجه‌یه چئویریب “تورک یوردو”ندا چاپ ائتدیریر.
رسولزاده ۱۹۱۳-جو ایلده رومانوولار سولاله‌سینین ۳۰۰ ایللیگی مناسیبتیله وئریلمیش عفو-عمومی‌دن سونرا باکییا دؤنور، “موساوات” پارتییاسینین رهبرلیگینه کئچیر (“مسلمان دموکراتیک پارتییاسی” “مساوات” ۱۹۱۱-جی ایلین اوکتیابرین‌دا، رسولزاده هله تورکیه‌ده مهاجرتده اولدوغو زامان، مممدعلی رسولزاده، عابباس قولو کاظم‌زاده و تاغی ناغیواوغلو طرفین‌دن یارادیلمیش‌دی) و میللی آزادلیق مبارزه‌سین‌ده داها فعال ایشتیراک ائدیر. ۱۹۱۵-جی ایلده “آچیق سؤز ” قزئتینی نشر ائدیر. آذربایجان دیلینین صاف‌لیغی اوغروندا مبارزه آپاریر، “دیری‌لیک” (۱۶-۱۹۱۴-جی ایللر) ژورنالین‌دا “ملی دیری‌لیک” باش‌لیغی ایله سلسله مقاله‌لر درج ائتدیریر، میللتین تعریفین‌ده دینی بیرلیگی دئییل، دیل و مدنیت بیرلیگینی اؤنه چکیر، ملی استقلال ایدئیالارینی گئنیش تبلیغ ائدیر. اونون رهبرلیک ائتدیگی “مساوات” پارتییاسی ملی آزادلیق مبارزه‌سینین اؤنونه کئچیر. روسییادا فورال انقلابینین (۱۹۱۷-جی ایل) غلبه‌سین‌دن سونرا ملی اسارت آلتین‌دا اولان خالقلارا، او جمله‌دن آذربایجان خالقینا یئنی یارادیلاجاق دموکراتیک روسییادا “ملی-محلی (اراضی) مختاریت” وئریلمه‌سی اوغروندا مبارزه آپاریر . قافقاز مسلمانلارینین باکی (۱۹۱۷-جی ایل، آپرئل) و روسییا مسلمانلاننین موسکوا (۱۹۱۷-جی ایل، مای) قورولتایلارین‌دا اؤز مؤوقعینی اوغورلا مدافعه ائدیر. موسکوا قورولتایین‌دا اونون آذربایجان دیلین‌ده ائتدیگی چیخیش‌دا ایر‌لی سورولن “ملی-محل‌لی (اراضی) مختاریت” پروقرامی احمد سالیکووون “میللی-مده‌نی مختاریت” پروقرامین‌دان فرق‌لی اولاراق بؤیوک سس اوستونلویو ایله (۴۴۶:۲۹۱) قبول اولونور. بو، روسییانین تورک خالقلاری آراسین‌دا اونون نفوذونو داها دا آرتیردی. نتیجه‌ده او، روسییانین گله‌جک دؤولت ایداره‌چی‌لیگی فورماسینی معین ائد‌جک موسسیسلر
مجلیسینه آذربایجانلا یاناشی تورکوستان‌دان دا دپوتات سئچیلدی. ۱۹۱۷-جی ایلین ایونون‌دا “مساوات»لا نصیب بیگ یوسف بیلیگینین باش‌چی‌لیق ائتدیگی “تورک اد‌می-مرکزیت” پارتییاسی بیرلشدی. رسولزاده بیرلشمیش “تورک اد‌می-مرکزیت فرقه‌سی مساوات»این صدری اولدو. ۱۹۱۷-جی ایلین اوکتیابرین‌دا “تورک اد‌می-مرکزیت فرقه‌سی مساوات»این ۱-جی قورولتایین‌دا م.ا.رسولزاده پارتییانین مرکزی کمیته‌سینین صدری سئچیلدی. او، قورولتای‌داکی چیخیشین‌دا پارتییانین مبارزه استیقامتینی معین ائد‌رک بیلدیردی: “ملی استیقلالا مالیک اولمایان بیر میللت، حریت و مدنیتینی ده حفظ ائده بیلمز. انسانلارا حریت، میللتلره استقلال”. لاکین اوکتیابر چئوریلیشین‌دن (۱۹۱۷-جی ایل) سونرا روسییادا بولشویک ارتجاسی و یئنی ملی اسارت دؤورو باشلاندی. سلاح گوجونه کئچمیش روسییا امپرییاسینین سرحدلرینی برپا ائتمک سیاستی یئریدیل‌دی. باکی‌دا و اونون اطرافلارین‌دا حاکمیتی اله کئچیره‌ن س.شاومیامن بولشویک-داشناک گروهو آذربایجانا “مختاریت” اوزینه “مزاریستان” وعد ائتدی و ۱۹۱۸-جی ایلین مارتین‌دا باکی‌دا و بونون آردینجا اؤلکه‌نین دیگر بؤلگه‌لرین‌ده آذربایجان خالقینا قارشی کوتلوی سوی قیریملار تؤره دیلدی. مارت سوی قیری‌می زامانی میلی-استیقلال‌چی قوه‌لره باش‌چی‌لیق ائد‌ن “مساوات»این بیناسی و “آچیق سؤز”اون رئداک‌سییاسی یاندیریلدی. بو زامان رسولزاده ملی آزادلیق حرکاتینین دیگر گؤرکملی نماینده‌لری ایله بیرلیکده قافقازین روسییادان آیریلاراق مستقل کنفدراسییا دؤولتی یاراتماسی و تورکیه ایله سوله دانیشیقلارینا گیرمه‌سی اوغروندا مبارزه‌یه باشلاییر و تیفلیس‌ده – زاقافقازییا فراکسییاسی ریاست هئیتینین صدری کیمی چیخیشلار ائدیر. زاقافقازییا سئی‌می داغیلدیقدا رسولزاده باتوم کونفرانسین‌دا اشتیراک ائتدیگی نه گؤره گیزلی سس وئرمه نتیجه‌سین‌ده غیابی اولاراق آذربایجان ملی شوراسینین (پارلامئنتینین) صدری سئچیلیر (۱۹۱۸-جی ایل، ۲۷ مای). ملی شورا آذربایجانی مستقل دؤولت اعلان ائدیر و م.ا.رسولزاده آذربایجان ملی شوراسینین صدری کیمی خارجی ایشلر ناظری مممد حسن هاجینسکی ایله بیرلیکده عثمانلی دؤولتی ایله باتوم مقاویله‌سینی امضالاییر (۱۹۱۸-جی ایل، ۴ ایون). مقاویله‌نین ۴-جو مادده‌سینه اساساً عثمانلی دؤولتی باکی سووئتینین داشناک-بولشئویک حربی بیرلشمه‌لری و ارمنی-داشناک قولدور دسته‌لری طرفین‌دن سوی قیریما معروض قالماق‌دا اولان آذربایجان خالقینا قارداش‌لیق یاردیمی گؤستریر. آذربایجانین و بوتون جنوبی قافقازین تورک-مسلمان اهالی‌سی قیریلیب محو اولماق‌دان قورتولور. رسولزاده دؤولت خادیمی کیمی آذربایجان خالق جومهوریتینین ۱۹۱۸-جی ایلین ایونون‌دا باش وئرمیش ایلک حکومت بحرانین آرادان قالدیریلماسین‌دا مهم رول اوینامیش، استیقلالین قورونوب ساخلانماسی نامینه صدری اولدوغو میللی شورانین موقتی اولاراق، ایستئفاسینا راضی‌لیق وئرمیش‌دیر. او، ۱۹۱۸-جی ایلین ایونون‌دا آذربایجان خالق جومهوریتینین ایستانبول بین الخالق کنفرانسینا گؤندریلن صلاحیتلی نماینده هئیتینه (رسول‌زاده‌دن باشقا خلیل بی خاس ممداو و آسلان بی سفیکوردسکی داخیل ایدی) صدرلیک ائتمیش، چوخ مرکب بین الخالق شرایطده آذربایجانین منافعینی اوغورلا مدافعه ائتمیش، آذربایجان‌دا حربی ایشین تشکیلی، مالییه پروبلئمی، اراضی مسئله‌سی حاقیندا تورکیه رسمیلری ایله دانیشیقلار آپارمیش، خصوصاً باکی مسئلهسینده چئویک و پرینسیپیال مؤقع توتموش‌دور. ۱۹۱۸-جی ایل نویابرین ۱۶-دا آذربایجان میللی شوراسینین فعالیتی برپا اولوندوق‌دان سونرا اونون صدری کیمی آذربایجان خالق جمهوریتی پارلامئنتینین فورمالاشدیریلماسین‌دا مهم رول اوینامیش‌دیر.
پارلامئنتین طنطعنه لی آچیلیشین‌دا (۱۹۱۸-جی، ۷ دکابر) پارلاق نطق سؤیلمیش و سونرا “مساوات” پارتییاسی آدین‌دان گنج جمهوریتین دؤولت قورولوشو، داخلی و خارجی سیاستینین اساس پرینسیپلری باره‌ده بیاننامه ایله چیخیش ائتمیش‌دیر. اونون “…مستقل آزاربایجانی تمثیل ائد‌ن او اوچ بویالی بایراغی شورایی-ملی قالدیرمیش، تورک حریتی، اسلام مدنیتی و معاصر آوروپا اقتداری-اهرارنه‌سینی تمثیل ائد‌ن بو اییچ بویالی بایراق دایما باشلاریمیزین اوستون‌ده اهتراز ائد‌جک دیر. بیر دفعه قالدیریلمیش بایراق بیر داها ائنمه‌یه‌جک‌دیر” سؤزلری پارلامئنت عضولرینین آیاق اوسته سورکلی آلقیشلاری ایله قارشیلانمیش‌دی. رسولزاده آذربایجان خالق جمهوریتی پارلامئنتینده “مساوات” فراک‌سییاسینا (۱۹۱۹-جو ایلین اوکتیابرین‌دان “مساوات” و بی طرفلر فراکسییاسی) باش‌چی‌لیق ائتمیش، دیگر استیقلال‌چی قوه‌لرله بیرلیکده آذربایجانین میللی و دؤولت ماراقلارینا جاواب وئره‌ن قانونلارین قبولون‌دا حل اد یجی رول اوینامیش‌دیر.
م.ا.رسولزاده پارلامئنتده باکی دؤولت اونیوئرسیتئتینین آچیلماسی اطرافین‌دا گئدن مذاکره‌لرده ده قطعیت‌لی چیخیشلار ائتمیش‌دی. او، میللی کادرلارین آزلیغینا گؤره اونیوئرسیتئتین آچیلماسینی واخت‌سیز حساب ائد‌نلره و باشقا دیل‌ده آچیلماسینا قارشی چیخانلارا جاوابین‌دا دئمیش‌دی: “…اونیوئرسیتئتین تاسیس ائدیلمه‌سی دؤولتین اساس وظیفه‌لرین‌دن بیری اولمالی‌دیر، بونا گؤره ده بوتون مانعه‌لر آرادان قالدیریلمالی‌دیر. البته، یاخشی اولاردی کی، آچیلاجاق علم اوجاغی تورک دیلین‌ده اولای‌دی، لاکین بو هله‌لیک ممکن دئییل‌دیر. لاکین، بو، باشقا دیل‌ده ده اولسا، اونیوئرسیتئتین فعالیت گؤسترمه‌سینه مانع اولمامالی‌دیر. …اونیوئرسیتئتده تورک دیلی کئچیله‌جک، طلبه‌لرین اؤزلری ده باکی‌دا، اؤز دوغما خالقی ایچری‌سین‌ده اؤزلرینی راحت حس ائده جکلر”. م.ا.رسولزاده اونیورسیتئت فعالیته باشلادیق‌دان سونرا تاریخ-فیلولوگییا فاکولته‌سین‌ده عثمانلی ادبیاتی تاریخین‌دن درس دئمیش‌دیر.
رسولزاده بو دؤورده بورچالی و قاراباغلا باغلی آذربایجان خالق جمهوریتینه قارشی قالدیریلمیش اراضی ادعالارین‌دا پرینسیپیال مؤقع توتموش‌دور. بورچالی ایله باغلی آذربایجان حکومتینی “قان تؤکمکله” حده‌له‌یه‌ن گورجو نماینده‌سینه “نه ائتمک اولار، اگر مجبور ائتسه‌لر، قان دا تؤکمک اولار” دئیه قطعیتله جاواب وئرمیش‌دی. او، قاراباغ مسئلهسینده ده عینی
جور قطعیت گؤسترمیش‌دی: بیزیم فیکریمیزجه و حکومتین فیکرینه گؤره قاراباغ مسئله‌سی یوخ‌دور. نئجه کی، باکی مسئله‌سی یوخ‌دور. بونا گؤره ده قاراباغ عنوانی ایله اولان هر نؤع تکلیفی رد ائدیریک.
رسولزاده “مساوات” پارتییاسینین ۱۹۱۹-جو ایلین دکابرین‌دا کئچیریلمیش ۲-جی قورولتایینین ریاست هئیتینین صدری سئچیلمیش، پارتییانین مرکزی کومیته‌سینین و پارلامئنت فراکسییاسینین فعالیتی حاقیندا حسابات معروضه‌سی ایله چیخیش ائتمیش‌دیر. یئنی‌دن پارتییانین مرکزی کمیته‌سینین صدری سئچیلمیش‌دیر.
۱۹۲۰-جی ایل آپریلین ۲۷-ده ۱۱-جی قیرمیزی اوردونون آرتیق باکینی اله کئچیرمیش اولدوغو شرایطده آذربایجان خالق جمهوریتی پارلامئنتینده حاکمیتی بولشویک لره تحویل وئرمک مسئله‌سی مذاکره اولونارکن قطعیتله بونون علیهینه چیخمیش‌دیر. آذربایجان خالق جمهوریتینین سقوطوندان سونرا گیزلی فعالیته کئچن رسول زاده نین گؤستریشی ایله باکی‌دا “مساوات”این گیزلی مرکزی یارادیلدی. اونون اؤزو ایسه لاهیج‌دا گیزلندی. رسولزاده قیرمیزی استیلادان سونرا آذربایجان خالق جمهوریتینین دؤولت ایستروکتورلارینین داغیدیلماسی، رئپرئس‌سییالار، قانلی قیرغینلار دوورون‌ده خالقین سووت-بولشئویک رژیمینه قارشی گؤستردیگی شدتلی مقاومتی و وئردیگی سای سیز قربانلاری گؤره‌رک، ملی بایراغین تورپاقلارا دئییل، میللتین وجدانینا ائنمیش اولدوغونو، هر کسین بو بایراغی روحون‌دا، قلبین‌ده و باغرین‌دا محافظه ائتمکده اولدوغونا ایناندیغینی بیل‌دیریردی.
م.ا.رسولزاده ۱۹۲۰-جی ایل آوقوستون ۱۷-ده حبس اولونموش، لاکین .استالینین گؤستریشی ایله حبس‌دن آزاد اولونوب موسکوایا آپاریلمیش، روسییا سووت فدراتیو سوسیالیست رسپوبلیکاسینین ملی ایشلر کومیسسارلیغین‌دا ایشله تامین اولونموش‌دو. بیر مدت سونرا سانکت-پئتئربورقا، اورادان ایسه گیزلی یوللا فینلاندییایا کئچه‌رک تورکیه‌یه مهاجرت ائتدی. ۱۹۲۲-جی ایلین سونلارین‌دا اونون استانبول‌دا سیاسی مهاجر حیاتی باشلاندی. او، آذربایجان خالق جمهوریتینین سقوطوندان سونرا مختلف خارجی اؤلکه‌لره گئتمه‌یه مجبور اولان آذربایجانلیلارین استقلال مبارزه‌سینی واحد مرکزدن اداره ائتمک مقصدیله آذربایجان ملی مرکزینی (ایستانبول‌دا)، “موساوات” پارتییاسینین خارجی بوروسونو یاراتدی و “موساوات”این آذربایجان‌دا فعالیت گؤستر‌ن گیزلی تشکیلاتینا استقامت وئردی. او، عینی زامان‌دا سیاسی مهاجرتین پارچالانماسینین قارشی‌سینی آلماغا، اونون واحد مرکزدن اداره اولونماسینا چالیشیردی. ۱۹۲۶-جی ایلده اونون فعال ایشتیراکی ایله پاریس‌ده “پرومئتئی” تشکیلاتی یارادیلدی. “پرومئتئی” سووت رئژیمینه قارشی مختلف خالقلارین نماینده‌لرینین واحد مبارزه بلوکونو یاراتمالی ایدی. او، ۱۹۳۱-جی ایلده سوووت حکومتینین طلبینه اساساً، تورکییه‌نی ترک ائتمه‌یه مجبور اولدو. ۱۹۳۲-جی ایلده رسول زاده نین سیاسی مهاجرتینین پولشا دؤورو باشلاندی. ۱۹۳۴-جو ایلده ا.توپچوباشوولا بیرلیکده بروسسئل‌ده قافقاز کنفدراسی یاسی سازیشینی امضالادی. سازیشه اساساً قافقازدا آذربایجان، گورجوستان و شیمالی قافقاز رسپوبلیکالارین‌دان عبارت کنفدراسییا دؤولتی – رسپوبلیکاسی یاراتماق نظرده توتولوردو. ا.توپچوباشووون اؤلومون‌دن (۱۹۳۴-جو) سونرا سیاسی مهاجرتین استیقلال مبارزه‌سین‌ده آپاریجی رول اوینادی. ۱۹۳۶-جی ایلده وارشاوادا “موساوات”این قورولتای صلاحیتلی کنفرانسینی کئچیردی. م.ا.رسولزاده کنفرانس‌دا “میللی حرکاتدا فرقه” مؤوضوسون‌دا حسابات معروضه‌سی ایله چیخیش ائد‌رک، پارتییانین هم آذربایجان داخیلین‌ده، هم ده مهاجرتده اؤز تاکتیکی خطینی دوزگون معین لشدیردیگینی بیلدیردی. او، “شخصلر موقتی، ایدئولوگییا ابدی‌دیر” تزی‌سینی اساس توتاراق، سیاسی مهاجرلری استقلال ایدئولوگییاسینا صادق اولماغا چاغیردی. ۱۹۳۹-جو ایلده ایکینجی دونیا محاربه‌سینین باشلانماسی ایله پولشادان فرانسایا، اورادان ایسوئچره‌یه، ایسوئچره‌دن اینگیلتره‌یه، نهایت رومی یایا کئچدی. ۱۹۴۲-جی ایلده آذربایجانین استیقلالینا نایل اولماق مقصدیله آلمانیانین خارجی ایشلر ناظرلیگی و شرق ناظرلیگی ایله دانیشیقلارا گیردی. لاکین دانیشیقلار اوغورسوزلوقلا نتیجه‌لندی. م.ا.رسولزاده برلین‌ده “آذربایجانین میللی حاقلارینی قوروماق، وطنین خلاصی و استیقلالی اوچون مبارزه ائتمک، قافقاسییالی میللتلرین دوستلوقلاری و سیاستجه بیر یئرده یاشامالاری اوچون چالیشماق و آلمانییا ایله سیخ صورتده ایش بیرلیگی تامین ائتمک” مقصدیله ملی آذربایجان کمیته‌سی یاراتدی. آلمانییا طرفی‌دن آذربایجان مستقل لیگینین تانینماسی مسئلهسینده مثبت نتیجه الده اولونمادیغینی گؤره‌ن رسولزاده ۱۹۴۲-جی ایلین سونلارین‌دا آلمانییانی ترک ائدیب بخارسته گئتدی. محاربه‌نین سونونا یاخین مونخئنده گیزلی شرایطده یاشایان رسول زاده نین یاراتدیغی “آذربایجان دموکرات بیرلیگی” جمعیتی آذربایجانلیلارین فاشیست اسیرلگین دن آزاد اولونماسینا، بیر مدت سونرا یاراتدیغی “تورکیه-آذربایجان” جمعیتی ایسه اونلارین تورکیه‌یه آپاریلماسینا کمک گؤستردی. محاربه دن سونرا، ۱۹۴۷-جی ایلده تورکیه یه قاییدان رسولزاده بورادا آذربایجان ملی مرکزینین باش‌چی‌سی کیمی فعالیتینی داوام ائتدیردی. او، عینی زامان‌دا بوتون آذربایجان مهاجرلرینی واحد مرکز اطرافین‌دا بیرلش‌دیرمک مقصدیله آنکارادا آذربایجان کولتور درنگی نی یاراتدی (۱۹۴۹-جو ایل، ۱ فورال). ۱۹۵۲-جی ایلین دکابرین‌دا مونخئنده کئچیریلن عمومی قافقاز کنفرانسین دا ا شتراک ائتدی. کنفرانسین قرارینا اساساً، آذربایجانین، گرجستان و شمالی قافقازین تمثیل اولوندوغو قافقاز استقلال کومیته سی یارادیلدی. آمریکا بیرلشمیش شتاتلارینا گئده‌رک آذربایجانین خالق جومهوریتینین یارادیلماسینین ۳۵-جی ایلدؤنومو موناسیبتیله ۱۹۵۳-جو ایل مایین ۲۸-ده “آمریکانین سسی” رادیوسو ایله آذربایجان خالقینا مراجعت ائتدی.
رسولزاده آذربایجانین مطبوعاتی تاریخین ده سیاسی پوبلیسیستیکانین ان گؤرکملی نماینده‌لرین‌دن بیری‌دیر. تدقیقاتلار گؤستریر کی، اونون ۲۰-۱۹۰۳-جی ایللرده تکجه آذربایجانین دؤوری مطبوعاتین‌دا ۱۲۰۰-دن آرتیق مختلف ژانردا یازیلاری درج اولونموش‌دور. او، ادبی-پوبلیسیستیک فعالیتینی سیاسی مهاجرت ایللرینده ده داوام ائتدیرمیش، آذربایجان خالقینین تاریخی و ادبیاتی ایله باغلی چوخسایلی مقاله‌لر درج ائتدیرمیش‌دیر. بو دوورده “یئنی قافقاسیا” (۱۹۲۳)، “آذری تورک” (۱۹۲۸)، “اودلو یورد” (۱۹۲۹)، “قورتولوش” (۱۹۳۴)، “مساوات بولتنی ” (۱۹۳۶)، “آذربایجان” (۱۹۵۲) ژورناللارینی، “استقلال” (۱۹۳۲) قزئتی نی نشر ائتدیرمیش‌دیر. رسولزاده عمرونون سونونا ده ک آذربایجانین مستقل
لیگینین برپا اولونماسی اوغروندا استقلال مبارزه‌سینی داوام ائتدیرمیش‌دیر. ۱۹۵۵-جی ایل، مارت آیی نین ۶-دا آنکارادا وفات ائتمیش و همین شهرین عصری قبریستانیندا دفن اولونموش‌دور.
اثرلری:
1.سئچیلمیش اثرلری، ج. ۱ (۱۹۰۹-۱۹۰۳)، ب.، ۱۹۹۲؛ ج.۲، ۱۹۰۹-۱۹۱۴ ، (توپلایانی، ترتیب و ترانسلیتئراسییا ائد‌نی و اؤن سؤزون مؤلفی پروف. شیرمممد حسین اوف)، ب.، ۲۰۰۱؛
- آذربایجان جمهوریتی، ایستانبول، ۱۹۲۲؛
- آذربایجان جمهوریتی: کیفیتی-تشککولو و ایندیکی وضعیتی، استانبول، ۱۹۲۳، ب.، ۱۹۹۰؛
- عصریمیزین سیاووشو، استانبول، ۱۹۲۳، ب.، ۱۹۹۵؛
- استقلال مفکوره‌سی و گنج‌لیک، استانبول، ۱۹۲۵؛
- شفیع بیگ‌چی‌لیک، استانبول، ۱۹۳۴؛
- چاغداش آذربایجان ادبیاتی، بئرلین، ۱۹۳۶، آنکارا، ۱۹۵۰، ب.، ۱۹۹۱؛
8 .آذربایجان کولتور گلنکلری؛ آنکارا، ۱۹۴۹؛
9 .چاغداش آذربایجانین تاریخی، آنکارا، ۱۹۵۱، ب.، ۱۹۹۱؛
10.آذربایجان شاعری نظامی، آنکارا، ۱۹۵۱، استانبول، ۱۹۹۱، ب.، ۱۹۹۱؛
- ملی تصاعد ، آنکارا، ۱۹۸۴؛
12.استالین له ایختیلال خاطره‌لری، ب.، ۱۹۹۱؛
- ایران تورکلری، استانبول، ۱۹۹۳؛ کافکاسیا تورکلری، استانبول، ۱۹۹۳
Comments are closed.