Yaddaşın metafizikası və mistik realizm

Yaddaşın metafizikası və mistik realizm:

Əflatun Amaşovun romanları Azərbaycan ədəbiyyatında Yusif Səmədoğlu və Mövlud Süleymanlı xətti kontekstində

Xülasə
Bu məqalədə Azərbaycan yazıçısı Əflatun Amaşovun “Qanıq, Hasan, bir də Qaragöz” və “Qoşa
Qarın adamları və şeytanları” romanlarının metafizik və mistik-realistik qatları tədqiq olunur.
Müəllifin yaradıcılığı Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” və Mövlud Süleymanlının “Şeytan”
əsərləri ilə müqayisəli şəkildə analiz edilir. Məqalə göstərir ki, Əflatun Amaşov yaddaş, mif və
tarixi bədii-fəlsəfi təfəkkürlə sintez edərək özünəməxsus simvolik dil və struktur yaradır. Onun
romanları mistik irslə postrealist estetik arasında balans yaradır.

Giriş
Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusilə postsovet dövründə, sosial realizmdən yaddaş, kimlik və
metafizik qatlara yönələn ciddi bir dəyişiklik müşahidə olunur. Bu dövrün seçilən yazıçılarından
biri olan Əflatun Amaşov yaradıcılığını milli yaddaş, əcdadların ruhu və mistik simvollar
üzərində qurur. Onun romanları həm kollektiv travmanı və xalqın mənəvi dirənişini əks etdirir,
həm də zaman, tarix və ruhani davamlılıqla bağlı bəşəri suallara cavab axtarır.
Bu məqalənin məqsədi Əflatun Amaşovun iki əsas romanını Yusif Səmədoğlu və Mövlud
Süleymanlının ədəbi xətti kontekstində araşdırmaq, tematik və struktur baxımından müqayisəli
təhlil aparmaqla müəllifin bədii mövqeyini müəyyənləşdirməkdir.

Əflatun Amaşovun romanlarında fəlsəfi və simvolik əsaslar
Əflatun Amaşovun nəsrində zaman xronoloji deyil, spiralvari şəkildə axır. Romanda təkrarlanan
simvollar – kilim (kollektiv yaddaşın daşıyıcısı olan simvolik xalça), Göy Quş və Göy Qaya –
folklorik köklərindən çıxaraq metafizik dayaqlara çevrilir.
Qızeytar arvad obrazı yalnız bir ana və nənə deyil, həm də əcdadların iztirab və müqavimət
yaddaşını qoruyan ruhi daşıyıcıdır. Romanda yuxular, əlyazmalar və sükut kimi motivlər
kompleks simvolik dil yaradır və xalqın ruhani tarixini danışır.

Yusif Səmədoğlu ilə müqayisə: sükutun əxlaqı
Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” romanı yaddaşla tarixi unudulma arasındakı əxlaqi gərginliyi
sükut motivi ilə ifadə edir. Onun prozası daxilən bağlı və melankolikdir.
Əflatun Amaşovun sükutu isə fərqlidir – bu, ümidsizliyin yox, vəhydən öncəki sükutun səsidir.
Əgər Səmədoğlu itirilmiş mənanı yas tutursa, Amaşov yuxular və unudulmuş yazılar vasitəsilə
ruhani oyanış axtarır. Hər iki müəllif totalitar travmanı işləyir, lakin yanaşmaları fərqli
metafizik mövqeləri əks etdirir.

Mövlud Süleymanlı ilə müqayisə: mif və kənd metafizikası
Mövlud Süleymanlının yaradıcılığı kənd həyatını mənəvi və metafizik sistem kimi təqdim etməsi
ilə seçilir. Onun qəhrəmanları torpaq və ənənə ilə bağlıdır, mistik elementlər gündəlik həyatla
vəhdətdə təqdim olunur.
Əflatun Amaşov bu kənd mistikasını kosmik miqyasda təqdim edir. Onun romanlarında kənd
coğrafi məkan deyil, mifik xəritədə müqəddəs bir nöqtədir. Bu nöqtə kilimin sirli ilmələri və
Göy Quşun səmavi yönü ilə bərabər oxunur. Süleymanlıda Şeytan sosial nizamı pozan
qüvvədirsə, Amaşovda bu varlıq ilahi sınaq və varoluş təhdidinin simvoludur.

Struktur və estetik sintez
Əflatun Amaşovun dili folklorik, fəlsəfi və poetik ünsürləri birləşdirir. Onun mətnləri daxili
monoloq, fraqmentli struktur və mifik bərpa xüsusiyyətləri daşıyır. Bu estetik yanaşma
Faulknerin postmodern fraqmentasiyasını və Marquezin simvolik sıxlığını xatırlatsa da,
müəllifin əsərləri türk şifahi ənənəsinə dərin şəkildə bağlıdır.
Nəticə
Əflatun Amaşovun romanları Azərbaycan ədəbiyyatında kollektiv yaddaş, ruhani ehtiyac və
mistik təsəvvürün sintezini əks etdirən nadir nümunələrdəndir. Onun əsərləri Yusif
Səmədoğlunun introspektiv tarixi əxlaqı ilə Mövlud Süleymanlının mifoloji realizmi arasında
bədii-fəlsəfi körpü yaradır.
Əmək gələcək tədqiqatlar üçün yeni istiqamətlər açır: türk mifopoeziyası, şaman təsvirləri və
bədii teologiya baxımından Əflatun Amaşovun kilimi təkcə bir motiv deyil – bir xəritədir

Oğuz Arif