SU MÜHARİBƏLƏRİ BAŞLAYIR: DÜNYA QURAQLIQ QARŞISINDA 

Su probleminin kəskinləşməsi, su ilə bağlı mübahisələr- bütün bunlar bu gün Yaxın Şərq və Şimali Afrikanın bir sıra dövlətləri arasında müşahidə olunur. Bu problem sonda ölkələr arasında münasibətləri münaqişəyə çevrilə bilər. Azerbaycan-ruznamesi.org bu mövzuda “Caliber” analitik mərkəzinin hazırladığı təhlili oxucularımızın diqqətinə çatdırır.

Hazırda bəzi dövlətlərin daxilində vəziyyət qeyri-sabitdir. Türkiyə, İran, İraq, Suriya, Misir və Efiopiya bu münaqişələrə dərindən qarışıb.

2006-cı ildə Herzliyadakı (İsrail) Siyasət və Strategiya İnstitutunun Münaqişələrin nizamlanması mərkəzininin direktoru Şmuel Bar Suriya dövlətçiliyinə xələl gətirən bir neçə amili sadalayır. Onların arasında o, iqtisadi vəziyyətin kəskin pisləşməsini və yerlərdə hökumət nəzarətinin tədricən itirilməsinin adını çəkir. Artan işsizlik, siyasi xaos, Suriyanın bir sıra bölgələrində rejim tərəfdarı və əleyhdarı qüvvələr arasında toqquşmaların əsas səbəbi su böhranı olub.

Digər israilli tədqiqatçı, Hayfa Universitetinin və İsrail Müdafiə Qüvvələri Kollecinin coğrafiya professoru Arnon Sofer bu böhranın səbəbləri və nəticələri haqqında yazıb. Onun fikrincə, böhrana hökumətin əhalinin həddindən artıq sürətlə artmasına səbəb olan uğursuz demoqrafik siyasəti və uzun illər sürən quraqlıq səbəb olub. Suriyanın əhalisi 1950-ci ildən bəri 7 dəfə artıb, həm şəhərlər, həm də kənd təsərrüfatı üçün lazım olan su ehtiyatları isə azalıb.

Sofer diqqətə çatdırıb ki, Türkiyə öz ərazisində bəndlər sistemi quraraq Suriyadakı çay suyunun əsas mənbəyi olan Fərat çayından 30 milyard kubmetr suyun yarısını götürüb. Təbii faktorlar quraqlığa səbəb olanda suriyalıların kənd təsərrüfatı işlərini yerinə yetirməsinə insan faktoru da təsir edib. Nəticədə, bir çox fermer və onların ailələri, ümumilikdə 1,5 milyona yaxın insan yoxsulluq zonalarının yarandığı yerlərdən şəhərlərə köçüb. Ənənəvi varlıqlarını itirməkdən və yoxsulluqdan qəzəblənən bu ailə qəbilələri və tayfaları, İsrail və digər ölkə tədqiqatçıların fikrincə, 2011-ci ildə Bəşər Əsədə qarşı qiyamın səbəblərindən biri olan regional üstünlük uğrunda mübarizəyə girdilər və bu da Suriyada vətəndaş müharibəsinə səbəb oldu.

Lakin Türkiyə adətən özünə qarşı bütün bu cür ittihamları rədd edir və qeyd edir ki, birincisi, onun ərazisindən axan çayların sularından öz məqsədləri üçün istifadə etmək hüququ var, ikincisi, Suriya hökuməti öz planlarını daha rasional planlaşdıra bilər- öz iqtisadi kursunu, demoqrafik prosesləri və su siyasətini düzgün mçüəyyənləşdirərək eyni zamanda bir çox problemlərdən qaça bilər.

Son zamanlar iranlılar da Türkiyəyə qarşı su iddiaları irəli sürməyə başlayıblar ki, bu da ölkələr arasında mövcud olan problemlərlə yanaşı, münasibətləri də ciddi şəkildə çətinləşdirir. İranın xarici işlər naziri Hüseyn Əmir-Abdollahian mayın 10-da parlamentdə çıxışı zamanı Türkiyədə tikilməkdə olan yeni bəndləri tənqid edib. O, Türkiyənin layihələrini həm İranda, həm də İraqda su axınını kəsməklə və ətraf mühitə zərər vurmaqla hədələyən “qəbuledilməz” addımlar kimi qiymətləndirib. O, əlavə edib: Türkiyə kimi ölkələrin istər İran, istərsə də İraqdakı ekoloji şəraiti dəyişdirmək üçün hazırkı beynəlxalq mexanizmin olmamasından istifadə etməsinə icazə verməməliyik”.

Dəclə çayı Türkiyənin şərqindən qalxır, cənuba axır, Türkiyə ilə Suriya və Suriya ilə İraq arasında sərhəd bölgələrini təşkil edir və İraqda Fəratla birləşərək Şatt əl-Ərəbi əmələ gətirir. İran rəhbərliyinin fikrincə, ötən il Dəclə üzərində açılan Türkiyənin “İlisu” bəndi həm İraq, həm də İran üçün ekoloji təhlükə yaradır. İran rəsmiləri Türkiyəni su siyasəti ilə toz fırtınalarına səbəb olmaqda və “Dəclə və Fəratda su axınının azalması səbəbindən” baş verən quraqlığa səbəb olmaqda ittiham edib.

Türkiyə deyilənlərə məhəl qoymayıb. Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat katibi Tanju Bilgiç İranın iddialarının “elmilikdən uzaq” olduğunu bildirib. Onun sözlərinə görə, Afrika və Yaxın Şərq iqlim dəyişikliyi nəticəsində quraqlıq, torpaqların deqradasiyası, meşələrin qırılması və səhralaşma nəticəsində güclənən toz və qum fırtınalarının mənbəyidir. Transsərhəd sular məsələsinə gəlincə, Türkiyə İranla istənilən “rasional və elmi əməkdaşlığa” açıqdır.

Öz növbəsində, İran üzrə ixtisaslaşmış türk tədqiqatçı Arif Kəskin iddia edir ki, Ankara ilə Tehran arasında bir sıra münaqişələrin əsasında su ehtiyatları problemi dayanır. O qeyd edir ki, İran Türkiyənin su siyasətinə cavab olaraq əfqan qaçqınlarının öz ərazisi vasitəsilə Türkiyəyə qeyri-qanuni mühacirətinə şərait yaradır.

“İran rəsmiləri təkcə İranda deyil, İraq və Suriyada da quraqlığın əsas səbəbi kimi Türkiyənin bənd layihələrini təqdim etməyə çalışır. Bəziləri hətta quraqlıq faktorunun səbəb olduğu Suriyadakı qiyamda (2011) Türkiyəni günahlandırdılar. Ona görə də Türkiyə bəndləri ilə İranın milli təhlükəsizliyi arasında əlaqə qururlar… İran özünü Araz çayının məcrasını belə dəyişməyə haqlı sayır, amma Türkiyənin bu qədər bənd tikməyə haqqı olmadığını iddia edir. Onlar bunu İrana qarşı sui-qəsd kimi qələmə verirlər”, – deyə Keskin bildirib.

O qeyd edir ki, İran “öz su ehtiyatlarını idarə etməkdə böyük səhvlərə yol verib və indi xalqın qəzəbini Türkiyəyə yönəltməklə bunu ört-basdır etməyə çalışır. Onların kənd təsərrüfatının planlaşdırılması və su ehtiyatlarına əsaslanan məhsul seçimi yoxdur. Onlar məqbul suvarma üsullarından istifadə etmir və bəndlərin ətraf mühitə təsirinin qiymətləndirilməsini aparmırlar. İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu- SEPAH bu layihələrə nəzarət edir”.

İranlı tədqiqatçı Xəlil Xani qeyd edir ki, İranda səhralaşma tempi yüksəkdir, ölkə ərazisinin 20%-dən çoxu bu prosesə məruz qalır. Quraqlıq, ölkənin 18 əyalətini və 97 şəhərini təhdid edir. Ümumilikdə, artıq indiki vaxtda su problemləri bu və ya digər şəkildə İran əhalisinin üçdə birinə, təxminən 30 milyon insana təsir edir ki, bu da kütləvi etirazlara səbəb olur. Hani iddia edir ki, İranın su siyasəti su tutumlu bitkilərin becərilməsi üçün bəndlər tikmək və suyun başqa istiqamətə yönəldilməsi məsələsində səriştəsizliyinə görə günahkardır. O, son 5 onillikdə müxtəlif hökumətlərin heç bir addım atmaması, yanlış siyasət seçməsi və xüsusilə İİKK-nın İran işlərinin bütün aspektlərinə təsiri İranda səhralaşmaya səbəb olan əsas amillərdir.

İran bəndlərinin sayı 2012-ci ildəki 316-dan 2018-ci ildə 647-yə yüksəlib. 2019-cu ildə Tehran quraqlıqdan əziyyət çəkən şəhərlərə su nəql etmək üçün daha 109 bənd tikmək planını açıqlayıb. Hani bir sıra belə layihələrin korrupsiya xarakterini və onların təşkilatçılarının səriştəsizliyini qeyd edir ki, onlar İİKK ilə əlaqədə olmaqla, vəsaitləri mənimsəməklə və ekoloji baxımdan riskli addımlar atmaqla hüquq-mühafizə orqanlarının faktiki müdafiəsini alırlar. Bütün bunlar ölkənin Harun və Zəyəndə Rud çayları kimi həyati əhəmiyyət daşıyan su damarlarının qurumasına, yüz minlərlə fermer təsərrüfatının xarabalığa çevrilməsinə və onların şəhərlərə qaçmasına səbəb olur. Şəhərlərdə yoxsulluq zonaları böyüyür və etirazlar getdikcə güclənir. Bu isə o deməkdir ki, İranı gələcəkdə Suriya üsyanı ssenarisi – Saura təhdid edir.

Maraqlıdır ki, Tehran Türkiyəni tənqid edərək Bağdadın müdafiəsinə qalxdığı halda, öz su siyasəti iraqlıları o qədər qəzəbləndirib ki, onlar İranı Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinə çıxarmağı planlaşdırırlar. Və söhbət təkcə İraq hökumətini qıcıqlandırmaqdan getmir, İraqın özündə sosial etirazların artması bu dövlətin mövcudluğunu təhlükə altına alır.

2019-cu ildə bir neçə milyon iraqlı hökumət qüvvələrinə qarşı döyüşmək üçün küçələrə çıxdı. Bütün siyasi partiyaların qərargahlarını yandırdılar. Hərəkat Bağdadın əsasən şiələrin yaşadığı əraziləri və ölkənin cənubunu əhatə edirdi. Bu, dinlərarası münaqişələrlə bağlı deyildi (İraqda ilk növbədə şiə partiyaları da hakimiyyətdədir), lakin onun dərin sosial kökləri var idi. Üsyançıları siyasi partiyaları rədd etdilər. Paytaxtda və cənub bölgələrində üfüqi müqavimət şəbəkələri qurdular, sosial təbəqələr və yoxsul ərazilər üçün iş, mənzil, elektrik enerjisi, pulsuz tibbi xidmət və… təmiz su tələb etdilər.

Etirazların əsas səbəblərindən biri də içməli suyun olmaması olub. İran suyun bir hissəsini İraqın Bəsrə şəhərinin yerləşdiyi Şatt əl-Ərəb çayına axan Harun çayından götürür. Bu, çayda suyun həcminin azalmasına və onun çirklənməsinin artmasına səbəb olur. Nəticədə iki milyon əhalisi olan, içməli su ilə bağlı kəskin problemlər yaşayan və kütləvi zəhərlənmə tarixi olan Bəsrə İraqda etirazların episentrinə çevrilib.

Bununla belə, yuxarıda sadalanan bütün böyük problemlər və münaqişələr Misir və Efiopiya arasında Böyük Efiopiya İntibah Anbarı ilə bağlı mübahisənin mümkün nəticələrinə baxanda solğun görünür.

Efiopiya bu gün Nil çayının əsas qolu olan Mavi Nil üzərində 6000 MVt gücündə və dəyəri 2000 MVt olan nəhəng bənd və su elektrik stansiyası (GERD) tikərək Afrika qitəsində elektrik enerjisi istehsalında lider olmağı hədəfləyir. Efiopiya ailələrinin 60%-ni və inkişaf edən sənayeni elektrik enerjisi ilə təmin etmək üçün 5 milyard dollar lazımdır. GERD olmadan ölkənin elmi və sənaye modernləşdirilməsi və urbanizasiyası mümkün deyil.

Misir, Sudan və Efiopiya illərdir ki, bəndlə bağlı şiddətli mübahisələrə qarışıb. Hərbi münaqişə təhlükəsi ilə bağlı artan qorxular fonunda iş dayandı. Misir və Sudan Efiopiyanı bəndin doldurulması və istismarı prosesini, eləcə də yağışın az olduğu quraq illərdə necə işləyəcəyini tənzimləyəcək hüquqi razılaşma ilə razılaşmağa inandıra bilmədilər. Nəticədə, Efiopiyanın aşağı axar ölkələrə axıdacağı suyun miqdarı azalacaq. Misirdə bunun milyonlarla kəndlinin məhvinə, sosial və siyasi fəlakətə, yeni ərəb baharına və ya 2011-ci il Suriya qiyamının analoquna gətirib çıxaracağından qorxurlar. Buna görə də Misir rəhbərliyi dəfələrlə Efiopiyaya qarşı qorxulu bəyanatlar verib, onu hədələyib. Ancaq bunlar Efiopiyanın vecinə olmadı. GERD güclü hava hücumundan müdafiə sistemləri ilə qorunur və hərbi möhkəmləndirilmiş ərazi ilə əhatə olunub.

Ölkələrin ümumi sərhədi olmasa da, ciddi silahlı qüvvələri və çoxlu əhalisi var. Bənddən narazı olan Sudan da Misir tərəfində münaqişəyə cəlb oluna bilər. Bundan əlavə, Sudanın Efiopiya ilə ərazi mübahisələri var və bəzən sərhəd bölgələrində bu dövlətlər arasında silahlı toqquşmalar baş verir.

Yekun olaraq qeyd etmək olar ki, su problemi istər Yaxın Şərq ölkələri arasında münasibətlərdə, istərsə də bu dövlətlərin daxilində baş verən daxili böhranlar, sosial fəlakətlər, üsyanlar baxımından getdikcə mərkəzi və ya ən azı əsas problemlərdən birinə çevrilir. Hər iki fenomen əlaqəlidir. Su problemlərindən qaynaqlanan inqilablardan qorxan ölkələr bir-biri ilə getdikcə daha çox münaqişəyə girir, günahı qonşularının üzərinə atmağa çalışırlar. Bundan əlavə, işçilərin və yoxsulların sosial şərtləndirilmiş qəzəbinin başqa hökumətlərə və xalqlara ötürülməsini təmin etmək hakim dairələr üçün sərfəlidir – millətçilik sosial üsyanların ən yaxşı dərmanıdır.

Lakin əhalinin artımı, sənaye və kənd təsərrüfatının modernləşdirilməsi, məhdud su həcmləri və səriştəsiz siyasət nəticəsində regionun su problemləri o qədər kütləvidir ki, zaman keçdikcə bütün Yaxın Şərqi bürüyəcək böyük siyasi və sosial böhrana səbəb ola bilər.

Müəllif- Maksim Petrov