1 XORDAD (22 MAY) İRANDA TÜRKLƏRIN MİLLİ ŞOVİNİZMƏ VƏ İRQİ AYRI-SEÇKİLİYƏ QARŞI ÜMUMXALQ QIYAMI GÜNÜDÜR!

2006-cı ilin 22 may (1 Xordad) günü nə baş verdi?

İran İslam Respublikası Xəbər Agentliyinin imtiyazı ilə buraxılan “İran” həftəlik qəzetinin cümə günü üçün hazırlanmış 12 may 2006-cı il tarixli xüsusi buraxılışındakı “Uşaqlar və yeniyetmələr” səhifəsində komik məzmunda “Nə edək ki, böcəklər bizi də böcək etməsinlər?” sərlövhəli bir yazı dərc edilmişdi. Bu komik yazıda bir oğlan uşağı “böcək” dili ilə böcəyə deyir: “Soosoo soosking sisko sooski sooskung” (fars dilində böcək-tarakan “susək” adlandırıldığından bu ifadə səsləndiyi kimi latın qrafikası ilə mətndə verilmişdir – S.B.). Amma mətndə deyildiyi kimi, böcək öz dilini yaxşı bilmədiyindən oğlan uşağının sözlərini başa düşmür və türkcə (azərbaycanca) sadəcə soruşur: “nəmənə?” (yəni, nə olub?). Deməli, belə çıxır ki, böcəyin dili oğlanın danışdığı dildir.

Aşağıdakı karikaturdakı “Danışığımız” adlı birinci mətndə belə yazılıb (burada yalnız altından xətt çəkilmiş sətirlərin tərcüməsi verirlir – S.B.):”… Problem ondadır ki, böcək adam dilini başa düşəcək halda deyil. Böcək dilinin qrammatikası o qədər çətindir ki, böcəklərin səksən faizi özləri onu bilmirlər və başqa dillərdə danışmağa üstünlük verirlər. Böcəklər öz dillərini başa düşmədikləri halda, siz onu necə başa düşmək istəyirsiniz?!  Bu səbəbdən danışıqlar dalana dirənir və şirin zorakılıq üsullarına ehtiyac vardır”.

Böcəklərlə mübarizə üçün təklif olunan üsullar (şirin zorakılıq üsulları) hökumətin siyasi və sivil müxalifəti aradan qaldırmaq üçün istifadə etdiyi üsullara bənzəyir. “İran” həftəlik qəzetinin xüsusi buraxılışındakı həmin yazını oxuyan hər kəs asanlıqla başa düşdü ki, burada hədəf Azərbaycan türkləridir.

2006-cı il mayın 12-də “İran” qəzetində gedən karikatura və məqaləyə  münasibətdə xalqın verəcəyi təpki barədə nə karikaturaçının, nə də jurnalın müəllifi və redaktorunun heç bir təsəvvürü yox idi. Ola bilsin ki, onların fikrincə, belə yazı və karikatura təhqir xarakteri daşımayıb. Amma demək olar ki, hakim quruluşun qeyri-fars etnik qrupların bütün aşağı sosial, siyasi və iqtisadi təbəqələrinə münasibətdə həyata keçirdiyi milli ayrı-seçkilik siyasəti, təhqir və sistematik assimilyasiya proqramı onlarda fərdi və kollektiv tarixi aşağılama yaddaşı formalaşdırmışdır ki, belə bir şəraitdə kiçik bir “təhqir damlası” milli zülmə məruz qalmışların səbr kasasının daşmasına səbəb oldu.

Digər tərəfdən, o yazının nəşriyyatçıları və yazarları tərəfindən türk xalqının reaksiyasını təsəvvür edə bilməmələrinin özü də hakim etnik qrup üçün adi bir fenomenə çevrilmiş cəmiyyətdə alçaldılma və ayrı-seçkilik məsələsinin sübutudur.

Dünya Dəyərlər Təşkilatı İranı son dərəcə irqçi ölkə kimi təsnif edən araşdırmanın nəticələrini dərc edib. Bu təşkilatın araşdırmalarının nəticələrinə görə, İran dünyada bəşəri dəyərlərə ən az bağlı olan irqçi ölkələr sırasında 7-ci yerdədir.

Həmin  sistemli təhqir, assimilyasiya proqramı əsasında Dünya Dəyərlər Təşkilatının orqanı olan nəşriyyədə İrandakı hakim dairələrin türk milləti ilə bağlı fikir və baxışları açıqlanmışdır və həmin əsaslarda da İran hakimiyyətinin bu dəfə mətbuat dili ilə türkləri iyrənc həşəratla müqayisə etdiyini söyləmək olar.

İrandakı bütün qeyri-fars xalqlar, xüsusən də türklər öz çağdaş tarixi yaddaşlarında belə ziddiyyətli və qeyri-müəyyən davranışlarla tanışdırlar: bir tərəfdən onları “qeyrətli, vətənpərvər, İranın başı və bilicisi” kimi təqdim edirlər, digər tərəfdən də dövlət mediası, o cümlədən radio və televiziya, mətbuat və dərsliklərdə həmişə alçaldılır, məsxərəyə qoyulur, eyni zamanda da onlar üçün öz iqtisadi, mədəni və sosial resurslarından və potensiallarından istifadə etmək imkanlarını məhdudlaşdırırlar.

Haşiyə: Rusiyalı yazıçı, ssenarist, publisist Dmitri Petrovski də fransız diplomatı markiz de Kustinin 1839-cu ildə işlətdiyi “Rusiya həbsxanadır”, V.İ.Leninin 1914-cü ildə istifadə etdiyi “Rusiya xalqlar həbsxanasıdır” və nəhayət, Britaniyanın xarici işlər naziri Ceremi Hantın Mühafizəkarlar Partiyasının 2018-ci ilin oktyabrında Birmingemdə keçirilən konfransında işlətdiyi “Avropa Birliyi həbsxanadır” ifadələrinin məhz kollektiv şüursuzluğa bir giriş olmasına işarə edərək, İndiki Avropa İittifaqını mərhum Brejnev dövründəki SSRİ-yə bənzədir və bununla da imperiya rejiminə xas olan sərt mərkəzləşmə, yarı ölümcül tənzimlənən iqtisadiyyat, bütün səviyyələrdə senzura və məntiqi olaraq ondan irəli gələn ikili düşüncə, televiziyada göstərilə bilməyən “persona non qrata” və danışıla bilməyən sözlər və s. kimi şəraitin səbəblərini açmağa çalışır.

Cəmiyyətin reallıqlarını, şovinizmin ifşa edilməsini, eyni zamanda dövlətin mətbuatdan çıxan irqçi planlarını nəzərə alan türk (Azərbaycan) millətinin bu cür hərəkətlərə qarşı mübarizəsinə baxmayaraq, bu dəfə də onun ayrı-seçkiliyə, alçaldılmaya və bərabərsizliyə qarşı geniş şəkildə etiraz etmək qərarının qarşısı hökumət tərəfindən alındı.

Çərşənbə axşamı, mayın 16-da Təbriz, Urmiya, daha sonra Zəncan və digər şəhərlərin universitetlərində etirazlar başlasa da, habelə Tehran universitetlərinin tələbələri də bir neçə bəyanatla çıxış etsələr də, etirazlar may ayının 22-dək lazımi miqyasa və ahəngdarlığa malik ola bilmədi. Bu ayrı-seçkilik və təhqirlərə qarşı etirazlarda Təbriz, Tehran və Urmiya universitetlərinin tələbələri başlanğıcda oturaq aksiya keçirərək, “İran” qəzetinin təhqiredici hərəkətini pisləyiblər. Bundan sonra Təbriz Azad Universiteti, Urmiya Azad Universiteti, Ərdəbil Dövlət və Azad Universiteti, Marağa, Zəncan, Tehran, Əmir Kəbir, Əllamə Təbatəbai, Xacə Nasir, Tehran, Azərbaycan, Xalxal, Qəzvin, Gilan, Miyanə, Həmədan, Səhənd Pedaqoji universitetlərinin tələbələri və bir çox başqa universitetlər öz kampuslarında oturaraq “İran” qəzetinin bu təhqirlərini pisləyirdilər.

Bir neçə gün sonra həmin qəzetdə yenə də təhqir təkrarlanır və onda “Çingiz ölür” sərlövhəli çox ədəbsiz yazı dərc olunur.

Bu yazıların dərc edilməsindən təxminən on gün sonra, may ayının 22-də (xordad ayının1-də) Təbrizdə yüz minlərlə şəhər sakini və tələbə saat 16:00-dan Təbriz küçələrinə çıxaraq hökumətin türklərə qarşı zülm siyasətinə son qoyulmasını tələb etmişlər. Təbriz Universitetinin tələbələri öncə universitetə ​​toplaşır, sonra universiteti tərk edərək “İran” qəzetinin karikaturasına etiraz məktubları vermək üçün valiliyə doğru hərəkət edirlər.

Etirazçıların ən mühüm şüarı Azərbaycan xalqının kimliyinin inkar edilməsinin və onlara qarşı təşkil edilmiş ayrı-seçkiliyin əsas ağrısını göstərən “Haray, haray mən türkəm” şüarı olub. Lakin hakimiyyət zorakılıq və qeyri-insani davranışlarla Təbriz əhalisinin dinc etiraz nümayişini pozdu, etirazların davam etməməsi üçün gözyaşardıcı qazdan, elektrik dəyənəklərindən, əks-üsyan qüvvələrindən və güllələrdən istifadə etdi.

Sonrakı günlərdə Urmiya, Zəncan, Ərdəbil, Xiyav (Meşginşəhr), Marağa, Mərənd, Miyanə, Qoşaçay (Miandoab), Sulduz (Nəqədə) və Azərbaycanın digər şəhərləri də Təbriz üsyanı ilə həmrəy olaraq türk (Azərbaycan) millətinə qarşı təhqirlərə etiraz etdilər. Urmiyada “İran” qəzetinin yerli şöbəsi, radio-televiziya binası yandırıldı, Ərdəbil, Xiyav (Meşginşəhr) və Sulduz (Nəqadə) şəhərlərində keçirilən nümayişlər zamanı polis etirazçılara atəş açdı və çoxlu sayda insan həlak oldu.

İran televiziyasının məlumatına görə, Sulduzda 4 nəfər – Tohid Azəriyun (25 yaşında), Himmət İsmizadə (35 yaşında, evli), Hüseyn Fəthipur (17 yaşında, tələbə), Əsgər Qasemi (39 yaşında, evli) həlak olub.

İnternet saytlarının verdiyi məlumata, qeyri-rəsmi araşdırmalara və hadisə şahidlərindən toplanmış məlumatlara əsasən, Azərbaycanda ayrı-seçkiliyə qarşı hərəkat fəallarının Azərbaycanın və Tehranın hər yerinə yayılan və bir aya yaxın davam edən etiraz nümayişlərində 50-yə yaxın adamın öldürülmüş və itkin düşmüş, minlərlə insan yaralanmış, ümumilikdə 11min nəfər həbs edilmişdir.

Təbriz İnqilab Məhkəməsinin sədri isə Təbrizdə həbs edilənlərin cəmi 330, polis də Sulduzda öldürülənlərin sayının  4 nəfər olduğunu bildirib.

Bu arada İran Jurnalistlər Birliyi, Fars vətəndaş haqları təşkilatları, partiyalar, siyasi qruplar, mədəniyyət və siyasi xadimlərdən heç biri dövlət tərəfindən nümayişçilərə qarşı görülən qeyri-insani tədbirlərə qarşı etiraz etməyib.

Bununla belə, İranın dövlət qəzetində getmiş karikatura ilə bağlı irqçilik əleyhinə etirazlar İranda qeyri-qars xalqların irqçilik əleyhinə mübarizəsi tarixində dönüş nöqtəsi oldu. Çünki böyük bir xalq kütləsi siyasi bir qurum ünvanında mövcud nizama qarşı ayağa qalxaraq “bərabərsizlik” deyə hayqırdı.

Orta yaşlı insanların fikrincə, bu sayda insanların küçələrdə belə geniş bir şəkildə yayılmasını yalnız 1978-1979-cu illər İnqilabı və şah rejiminin süqutundan əvvəlki günlərlə müqayisə etmək olardı.

İrandakı türk irqçiliyinə qarşı hərəkatla bağlı etirazçıların daşıdıqları plakatlardakı şüarlar beynəlxalq irqçilik anlayışına uyğun tərifə əsaslanırdı.

Lakin bir çox sosial ekspertlər hesab edirlər ki, İranda irqçilik və milli ayrı-seçkilik məsələsi yalnız türklərə ünvanlanmayıb və fars irqçiliyini İranda fars siyasi mədəniyyəti ilə qarışmış bir mədəniyyət hesab edənlər bütünlüklə farsdilli icmanın ruh sağlamlığını təhlükə altına qoymuşlar. Bu psixoloji çatışmazlığın ən mühüm göstəricisi isə farsdillilərin kütləvi informasiya vasitələrində müxtəlif hadisələrə, məşhurlara münasibətdə dövlətin hər hansı bir təzyiqi olmadan belə təhqiramiz ədəbiyyatla, ədəbsiz sözlərlə, əxlaqi və insani dəyərləri məsxərəyə qoymaqla geniş reaksiya vermələridir.

İrqi ayrı-seçkiliklə bağlı “İrqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğvi haqqında Beynəlxalq Konvensiya”da bəyan edilir ki: “irqi ayrı-seçkilik məqsədi, yaxud nəticəsi siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni və ictimai həyatın hər hansı digər sahəsində insanın hüquq və azadlıqlarının bərabər əsasda tanınmasını, istifadə olunmasını, yaxud həyata keçirilməsini ləğv etmək və ya pisləşdirmək olan, irqi, dərinin rəngi, nəsil, milli, yaxud etnik mənşə əlamətlərinə əsaslanan hər hansı fərqləndirməni, istisnanı, məhdudiyyəti, yaxud üstün tutulmanı bildirir”.

Bu sahədə çalışan bir çox siyasi fəallar və analitiklər belə bir qənaətdədirlər ki, Azərbaycan türklərinin Tehrandan mərkəzçilik və antisemitizm, eləcə də müxtəlif mərkəzçi siyasi cərəyanlara eyni gözlə baxması, istər islahatçı, istər fundamentalist, istərsə də sosialist və ya liberalların Azərbaycan türklərinin hüquqlarına və onlara münasibətdə yeridilən ayrı-seçkilik siyasətinə məhəl qoymamaları ilə bağlı narazılıqları bütün İrandakı türk-azərbaycan ruhunun daha sonra Tehranda baş verən etirazlardan kənarda qalmasına səbəb oldu.

Bütün hallarda 2006-cı il may ayının 22-də baş vermiş xalq qiyamı təkcə İrandakı Azərbaycan türklərinin deyil, bütün qeyri-fars etnosların milli şovinizmə və irqi ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizə tarixində dönüş nöqtəsidir.

Səməd Bayramzadə,

yazı Aznews.TV-nin müvafiq materialı əsasında hazırlanmışdır.