ERMƏNİLƏRİN ƏSL VƏTƏNİ – HİNDİSTAN, YOXSA EFİOPİYA?

I HİSSƏ
“Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsərindəki faktlar əsasında
Azərbaycanın tarixi torpaqlarında qondarılmış Hayastanın 47 şəhərinin hazırkı
və keçmiş adlarından 38-nin eynisi və ya çox oxşarı Afrika və Cənub-Şərqi
Asiya ölkələrində mövcuddur. Nəzərə almaq lazımdır ki, yerdə qalan 9
şəhərdən –
1) Byureqavan 1945-ci ildə salınmış, indiki adını 1974-cü ildə almışdır;
2) Çarentsavan 1948-ci ildə salınmış, 1967-ci ildə hay şairi Çarentsin adı
veilmişdir;
3) Martuni 1830-cu ildə salınmış, ilk adı Aşağı Qaranlıq olmuş, 1926-cı ildə
dəyişdirilmişdir;
4) Metsamor 1969-cu ildə salınmışdır;
5) Stepanavan 1810-cu ildə salınmış, əvvəlki adı Cəlaloğlu olmuş, 1924-cü ildə
dəyişdirilmiş, bolşevik Stepan Şaumyanın adı verilmişdir;
6) Spitak şəhərinin əvvəlki adı Hamamlı olmuş, 1949-cu ildə dəyişdirilmişdir;
7) Zaxqadzor şəhərinin əvvəlki adı Dərəçiçək olmuş, 1920-ci ildə Dərəçiçək
toponimini hay dilinə tərcümə edərək, Zaxqadzora çevirmişlər.
İndiki Ermənistanın yalnız Artaşat və Yeğvard şəhər adlarının paralelləri barədə
məlumat əldə olunmamışdır.
Beləliklə, son iki əsr ərzində salınmış Byureqavan, Çarentsavan, Martuni,
Metsamor, Spitak, Stepanavan, Zaxqadzor şəhərlərinin adlarını istisna etsək,
Ermənistanda paralel toponimlərinin faizinin 95 olduğunu görərik. Bu, Qafqazda
ən yüksək göstərici olmaqla, müasir hayların böyük əksəriyyətinin əcdadının
Qərbi Azərbaycan torpaqlarına Cənub-Şərqi Asiyadan və Afrikadan gəldiyini
göstərir.
Orta əsr hay tarixçisi Movses Xorenatsinin və gürcü əsilli müasir ABŞ tarixçisi
Kirill Tumanovun məlumatlarına görə, hayların 89 feodal nəslindən otuz beşi
Manna–Midiya, Əhəməni–Parfiya, alan–bulqar, yunan–Roma mənşəlidir.
Apardığımız araşdırmaya görə, həmin 89 nəsildən 37-nin adının eynisi və ya
bənzəri Cənub-Şərqi Asiya və Afrika ölkələrində mövcuddur. Şübhəsiz ki, əsl
rəqəmlər bundan da yüksəkdir.
Haşiyə. Bir məsələni də qeyd edək ki, Movses Xorenatsi etibarlı mənbə hesab
olunmur. Belə ki, o, təmiz Əhəməni əsilli və Zərdüşt etiqadlı sülalələri –
Orontidləri və Artaksiadları haylara bağlamaq üçün uğursuz cəhdlər göstərmiş,
Ərsakilərin IV əsrədək zərdüşti olmuş bir qolunu haylaşdırmağa çalışmışdır.
Neilson Debevoise (ABŞ) və Robert William Thomson (Böyük Britaniya) kimi
nüfuzlu tarixçilər Movsesin adından təqdim olunan məlumatların səhihliyini
şübhə altına almışlar. Tarixçi Əjdər Tağıoğlu “Moisey Xorenatsi anonim keşiş
müəllifidir” əsərində onun hay kilsəsi tərəfindən uydurulmuş bir obraz olduğunu
göstərmişdir.
Faktiki olaraq, hayların feodal nəsillərinin əhəmiyyətli bir hissəsi etnik cəhətdən
hay deyildir. Ümumiyyətlə isə apardığımız təhlil onu söyləməyə imkan verir ki,
hayların etnik tərkibinin bir neçə komponentdən ibarətdir və bu xalq, əslində,
monoetnik deyildir. Sözügedən nəsillərin bir hissəsi Sibir, Altay, Pamir və
Hindistandan, digər hissəsi ilə aşağı təbəqələri isə, çox güman ki, Efiopiyadan
və semit xalqlarının yaşadıqları başqa ərazilərdən gəlmişlar.
Belə ki, qondarma Hayastanın Ararat, Areq, Artik, Ağin, Balak, Baqaran, Bavra,
Berd, Bjni, Erivan, Gorus, Gümrü, Qarni, Qapan, Qavar, Lori, Mehri, Sevan,
Sisian, Talin, Ucan, Vanand, Vank və s. yer adları Sibirdə, Altayda,
Hindistanda, Nepalda və Efiopiyada (əsasən bu ölkənin Amhara bölgəsində)
təkrarlanır.
Hayların mifik əcdadı “Hayk”ın adı Efiopiyanın Amhara bölgəsində, onun
törəmələri “Ara”nın, “Aram”ın, “Aramais”in, “Arma”nın, “Gegam”ın adları isə
həm Efiopiyanın, həm də Hindistanın toponomikasında əks olunmuşdur.
Paralellərdən bəzilərini Dara–Qaumata qarşıdurmasından sonrakı köçlərlə,
yaxud “Tövrat”ın təsiri ilə əlaqələndirsək belə, onların hamısını, xüsusilə
Efiopiya ilə bağlı olanlarını bu amillərlə izah etmək mümkün deyil.
HAYASTANIN EFİOPİYA İLƏ ƏLAQƏLİ TOPONİMLƏRİ
1) Ağin (qondarma Ermənistanda hay kəndi) – Agin (Efiopiyanın Somali
ştatında bölgə);
2) Ara (mifik hay çarı, digər mifik hay çarı Aramın oğlu) – Ara (Ermənistanda
kənd, əvvəlki adı Bazarcıq olmuş, 1828-ci ildən sonra Türkiyədən gəlmiş haylar
onu Ara adlandırmışlar) – Ara (Ermənistanda əvvəlki adı Qarnıyarıq olmuş dağ) – Ara Shetan, Ara Terra (Efiopiyada göl və ərazi) – Ara (Efiopiyanın Tigray
vilayətində yer adı);
3) Aram (hayların mifik əcdadı Haykın nəticəsi) – Aram (Efiopiyada qədim
dövrlərdən geniş yayılmış kişi adı) – Aram (“Tövrat”a görə, Nuh Peyğəmbərin
nəvəsi) – Aram (qədim yəhudi dilində Suriyanın adı);
4) Aramais (hayların mifik əcdadı Haykın nəvəsi) – Aramis (Efiopiyanın Afar
bölgəsində kənd);
5) Areq (Ermənistanda kənd, əsl adı Pirmələk, köklü əhalisi azərbaycanlılar
olmuş, 1918-ci ildə gəlmə haylar yerli sakinləri qırıb kənddə məskunlaşmış,
adını Areq qoymuşlar) – Areg Mariam (Efiopiyanın Amhara bölgəsində yer adı);
6) Arma (hayların mifik əcdadı Haykın nəticəsi) – Arma (Nigeriyada və Malidə
xalq);
7) Aştarak (Ermənistanda şəhər) – Ashtar, Astar (İordaniyanın qərbində
mövcud olmuş qədim Moab ölkəsində və Efiopiya ilə Eritreyanın ərazilərində
mövcud olmuş Aksum krallığında ən çox pərəstiş edilmiş tanrılardan biri);
Aqarak, Aqarakavan (Ermənistanda iki şəhər) – Agaro, Haggaro (Efiopiyanın
Oromia bölgəsində şəhər);
9) Berd (Ermənistanda şəhər) – Bug Berd (Efiopiyanın Somali bölgəsində
kənd);
10) Hayk və ya Haig (gəlmə hayların mifik əcdadı) – Hayq və ya Haik
(Efiopiyanın Amhara bölgəsində göl və şəhər);
11) Qavar (Ermənistanda şəhər) – Gawar (Efiopiyada və Cənubi Sudanda
yaşayan nuer xalqının dörd qolundan biri);
12) Lori (Ermənistanda vilayət) – Lori (Efiopiyanın Amhara bölgəsindəki Simien
milli parkında kənd);
13) Masis (Ermənistanda şəhər və kənd, qədim adı Uluxanlı olmuş, gəlmə
haylar onu Masis adlandırmışlar) – Masis (Ararat dağının hay dilində adı) –
Masisa (Sierra-Leonenin Şimal vilayətində yaşayış məntəqəsi) – Masisa
(Konqonun Kouilou bölgəsində yer adı);
14) Mazazatsi (hayların feodal nəsli) – Mazaza (Zambiyada kənd) – Mazaza
(Namibiyada kənd) – Mazaza (Konqoda çay);
15) Mexnuni (hayların feodal nəsli) – Mekhnun (XVI əsrədək Efiopiya krallığının
tərkibində olmuş, bu dövlətdən, əslində, 1993-cü ildə ayrılmış Eritreyada
soyad);
16) Muş (Anadoluda keçmiş hay şəhəri) – Mush (Efiopiyanın Amhara
bölgəsində dərə);
Hay–Efiopiya əlaqələrindən danışarkən belə bir məsələyə də toxunmaq yerinə
düşərdi: Haylar uzun illərdən bəri bütün dünyaya göstərmək istəyirlər ki, hay
əlifbasını guya Mesrop Maştots yaratmışdır. Lakin SSRİ-nin görkəmli dilçi
alimlərindən biri olan akademik Dmitri Olderoqqenin hələ 1975-ci ildə dərc
edilmiş “erməni–Efiopiya əlaqələri tarixindən” adlı məqaləsində göstərildiyi kimi, hay əlifbası Efiopiya (amhar) əlifbası əsasında düzəldilmişdir.
Onu da qeyd edək ki, hayların Mesrop Maştots barəsində uydurmaları
Efiopiyanın özündə də etirazlar doğurmuşdur. Efiopiya alimləri açıq şəkildə
bildirmişlər ki, Mesrop Maştotsun adı ilə bağlanan əlifba, əslində, amhar
əlifbasının eynidir.
Beləliklə, toponim paralellərini də nəzərə alaraq deyə bilərik ki, haylar hələ
Efiopiyanın Amhar bölgəsində yaşadıqları dövrdə oğurladıqları amhar əlifbasını
da götürüb Azərbaycana və dünyanın digər yerlərinə köç etmişlər.
Ardı var…
Araz Şəhrili,
Milli Kimlik Araşdırmaları Qrupunun üzvü