Milli Hökumətin ana dili siyasəti

7-cı yazı
1945-ci ilin yayında ictimai-siyasi şərait milli bir təşkilatın yaranması üçün
əlverişli idi. 1945-ci il sentyabr ayının 3-də Təbrizdə 77 nəfərdən ibarət bir qrup
tərəfindən Azərbaycanda müstəqil siyasi partiya – ADP-nin yarandığını, onun
məqsəd və vəzifələrini elan edən müraciətnamə yayıldı. Əsas vəzifələrdən biri
kimi Azərbaycan xalqına daxili azadlıq və muxtariyyət verilməsi, məktəblərdə
dərslərin Azərbaycan və fars dilində aparılması tələbi irəli sürüldü. Azərbaycan
bölgəsindəki bütün şəhərlərin divarlarına Partiyanın qurulması haqqında
Azərbaycan dilində yazılmış elanlar asılmışdı. Elanların birində belə yazılırdı:
“Tarixdə müstəqillik müdafiəçisi olaraq tanınan Azərbaycan artıq Tehran
hökumətinin təzyiqi və zülmü altında qala bilməz. Azərbaycan xalqının özəl bir
ana dili vardır, məktəblərdə və idarələrdə bu dili işlətmək lazımdır. Azərbaycanı
sənayeləşdirmək və vətənimizin zənginlikləri ona aid olmalıdır”.
ADP öz fəaliyyətinin ilk günlərindən Azərbaycan dilinin təkmilləşməsi və
inkişafına xüsusi diqqət yetirməyə başladı. 1945-ci il sentyabrın 5-də ADP-nin
orqanı olan “Azərbaycan” qəzetinin birinci nömrəsi iki səhifə ilə iki dildə – fars
və Azərbaycan dillərində nəşr olundu. Şüarı “Vahid millət və vahid xalqı ilə
Azərbaycan bölünməz bir bütündür” olan qəzetin 5 sentyabr tarixli nömrəsində
Pişəvəri dil məsələsinə toxunaraq yazırdı: “Müstəqil yaratdığımız öz
ədəbiyyatımız, öz qəzet və kitablarımız sayəsində xalqımızın rifahını
yaxşılaşdırmalıyıq. Düşmənlərimizin əsassız söylədiklərinin və yalanlarının
əksinə dilimiz çox zəngindir. Dilimizin mənşəyi xalqımızın damarları və
qəlbindədir. Bu dil analarımızın südü və ölkəmizin havası ilə bizim içimizə
işləyib. Ona iftira atanlar, köksüz və qanunsuz bir ləhcə olduğunu irəli sürənlər
həqiqi düşmənlərimizdir”. Azərbaycan Milli Konqresinin 20 noyabr 1945-ci il
tarixli yığıncağında S.C.Pişəvəri təhsil və kənd təsərrüfatı sahələrində
islahatların aparılacağını bildirmiş və məktəblərdə Azərbaycan dilində təhsilin
dərhal başlamasını elan etmişdi. Bu iclasda İran məclisinin sədrinə və baş
nazirə müraciət məktubu tərtib olunmuşdu. Məktubda qeyd edilirdi ki,
azərbaycanlılar dil, adət-ənənəyə malik olan millətdir və milli muxtariyyət İranın
birliyinə və bütövlüyünə qarşı yönəlməmişdir. Dünyanın həyata qabil olan hər
bir milləti kimi Azərbaycan millətinin də milli hökumət yaratmaq hüququ var və
özü Azərbaycanı demokratik əsaslarla idarə etmək qabiliyyətinə malikdir.
Yuxarıda qeyd olunan ali rütbəli rəsmi şəxslərə bildirilirdi ki, Azərbaycan xalqı
Milli Məclisə seçkilər keçirmək və Milli Hökumət təşkil etmək əzmindədir.
Məktubda dil siyasəti ilə bağlı qeyd edilirdi ki, Xalq Konqresi Milli Komitəyə
Azərbaycan dilini bütün “dövlət idarələrində işlətməyi” tapşırıb. Milli Komitə Milli
Məclisə seçkilər keçirməyə başlayaraq həmin kampaniyanı 1945-ci il noyabrın
27-dən dekabrın 1-dək olan vaxt ərzində başa çatdırdı. Dekabrın 12-də Milli
Məclisin ilk iclasında Azərbaycan Milli Hökuməti (AMH) təşkil edildi.
S.C.Pişəvəri hökumətin başçısı təyin olundu. Azərbaycan Milli Hökumətinin 16
dey 1324-cü il (6 yanvar 1946) tarixli iclasında Azərbaycan dili rəsmi dövlət dili
elan olundu. On maddədən ibarət bu qərara görə, Azərbaycan dili Cənubi
Azərbaycanda rəsmi dövlət dili elan olunurdu. Bütün dövlət orqanları və
idarələrdə yazışmalar, məktəblərdə tədris, nəşriyyat işləri Azərbaycan dilində
aparılmalı idi. Azərbaycanlı olmayanlara türk dilini öyrənib və əməli fəaliyyətdə
ondan istifadə etmək üçün şərait yaradılır və dövlət dilini öyrənmək üçün möhlət
qoyulurdu. Cənubi Azərbaycanda olan azlıqlara öz dillərindən tədris və digər
sahələrdə sərbəst istifadə etmək hüququ verilirdi. Bununla birlikdə dövlət dilinin
öyrənilməsi vətəndaşlıq borcu kimi onlara həvalə edilirdi. Milli Hökumət
Azərbaycan dilini rəsmi dövlət dili elan edərək onun bütün sahələrdə fəaliyyət
göstərməsini təmin etdi və ana dili məsələsini həll etdi. Azərbaycan Milli
Hökumətinin Azərbaycan dilinin rəsmi dövlət dili elan edilməsi, məktəblərdə
tədrisin, dövlət idarələrində danışıq və yazışmaların ancaq bu dildə aparılması
dövlətin rəsmi göstərişi ilə Maarif Nazirliyinin 1№-li əmri ilə (1946 yanvar)
həyata keçirilmişdi. S.C.Pişəvəri ana dilinin məktəb və tədris müəssisələrində
işlədilməsinə, bu sahədə mövcud çətinliklərin tez aradan aparılmasına xüsusi
diqqət ayırmışdı. Bu cəhətdən S.C.Pişəvərinin maarif nazirliyinə ünvanladığı
1324-cü il 28 Azər tarixli 28465 №-li sərəncamda aşağıdakı qeyd olunur: Bütün
milli və dövlət məktəblərində təlim və tərbiyənin Azərbaycan dilində aparılması
üçün hazırlıq işləri görülsün; Maarif Nazirliyinin tərkibində “dərs kitabları
hazırlayan şöbə” yaradılsın; Alimlər, təcrübəli müəllim və məktəb müdirləri
hazırlıq işinə cəlb edilsin; Azərbaycan dilində çap olunacaq dərsliklər nəzarət
komissiyasının rəhbərliyi ilə hazırlansın və bu haqda maarif nazirliyi
məlumatlandırılsın; Əlifbadan əlavə, ədəbiyyat, tarix, hesab, fizika, coğrafiya və
s. fənlər üzrə kitablar hazırlanıb çapa verilsin; Dərsliklər hazırlayan şöbənin
rəyasət heyətinə təcrübəli, məlumatlı və savadlı şəxslər cəlb edilsin; Dərsliklər
hazırlayan şöbə 5 gün ərzində xərclənəcək pul və vəsaitin miqdarını
müəyyənləşdirsin; Dərslikləri hazırlayan şöbə bir aydan gec olmayaraq 1-4
sinflər üçün azərbaycanca dərslikləri hazırlayıb, çap etdirsin; Bütün milli və
dövlət məktəb rəhbərlərinə göstəriş verilsin ki, azərbaycanca dərsliklər
hazırlanana qədər mövcud dərsliklərdən istifadə etməklə tədrisi ana dilində
aparsınlar.
Bu sərəncamın həyata keçirilməsi üçün xüsusi komissiya yaradılmışdı. Belə bir
cəhəti xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, uzun illər tədrisi ana dilində aparmaq
imkanından məhrum edilmiş azərbaycanlı müəllimlərin çoxu milli dildə
kitabların nəşrini gözləmədən Maarif Nazirliyinin razılığı ilə mövcud fars
dilindəki dərsliklər əsasında dərsləri azərbaycanca tədris etməyə başlamışdılar.
Həmin dövrdə 7 cilddən ibarət “Ana dili” adlı metodik dərs vəsaiti hazırlandı ki,
sonrakı dövrlərdə də gizli şəkildə olsa da bu vəsaitdən Azərbaycan dilini
öyrənmək üçün istifadə edilirdi.
Azərbaycan Milli Hökuməti xalqın formalaşması üçün vacib məsələlərindən biri
olan elm və təhsilin inkişafı üçün savadsızlıqla mübarizə şüarı altında xüsusi
siniflər təşkil etmişdi. Məktəblərin sayı artırılmışdı. Həmin dövrə aid
hesablamalarda Azərbaycanda bir il ərzində 400-ə yaxın məktəbin inşa
olunduğu və əsaslı təmir edildiyi göstərilir. 1946-cı ilin son üç ayı üçün
Azərbaycan maarifinə ayrılmış vəsait İran dövlətinin bütün ölkə maarifi üçün
ayırdığı illik büdcədən iki dəfə çox idi. Kimsəsiz uşaqları himayə məqsədilə
dövlət büdcəsindən, o zamankı pul vahidi ilə 500 min tümən vəsait ayrılmışdı.
Həmin vəsait hesabına Azərbaycanın yeddi iri bölgəsində – Təbriz, Urmiya,
Ərdəbil, Marağa, Zəngan, Xoy və Əhər şəhərlərində uşaq tərbiyə evləri təşkil
olunmuşdu.
1946-cı il yanvarın 6-da Azərbaycan Milli Hökuməti Təbrizdə Azərbaycan
Dövlət Universitetinin təşkil olunması haqqında qərar qəbul etdi. 1946-cı ilin
iyununda Təbrizdə ilk milli universitet açıldı. Ilk vaxtlar universitetin üç fakültəsi
olmuşdu: tibb, kənd təsərrüfatı və pedaqoji fakültələr. Pedaqoji fakültədə tarix,
dil, ədəbiyyat, fəlsəfə, hüquq, fizika, riyaziyyat və biologiya ixtisasları tədris
olunurdu. Riçard Kottom qeyd edir ki, universitetdə mühazirələr türk dilində
aparılırdı və tələbələr isə öz dillərində yazmaq vərdişinə malik olmadığından
mühazirəni fars dilinə çevirirdilər.
Bu dövrdə ədəbiyyat sahəsində də böyük işlər görüldü. M.Biriya, M.M.Cavuşi,
A.M.Gülgün, M.Derəfşi, H.Səhhaf, Y.Şeyda, M.Niknam öz əsərlərində millətin
mövcudluğu üçün dilin rolunu göstərməyə çalışır, xalqı ana dilinə daha fəal
surətdə yiyələnməyə çağırırdılar. 1941-46-cı illərdə Cənubi Azərbaycandakı
ədəbi prosesin canlanmasında və istiqamətlənməsində Sovet ordusu
sıralarında Cənubi Azərbaycana getmiş ədəbi simalar mühüm rol oynamışdı.
1946-cı ilin yanvarında “Azərbaycan şairlər məclisi” adlı yazarlar birliyinin
yaradılması oradakı milli ədəbi prosesdə mühüm hadisəyə çevrilmişdi. “Şairlər
Məclisi” adlı topluda yazıçı və şairlərin ana dilində ədəbi nümunələri işıq üzü
görmüºdü. Birliyin Ərdəbil, Urmiya, Zəngan, Sərab, Mərənd, Səlmas, Marağa
və s. şəhərlərində filialları fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycanda yaradılan yeni
mədəniyyət ocaqlarından bəhs edən “Demokrat” məcmuəsi yazırdı ki, indi
Azərbaycanın şəhər və kəndlərində hər gün minlərlə yeni mədəni-maarif
ocaqları yaranmaqdadır.
Milli Hökumət tərəfindən maddi və mənəvi cəhətdən dəstəklənən teatr
truppaları 1946-cı ildə Azərbaycanın bütün şəhərlərində fəaliyyət göstərməyə
başlamışdı. Azərbaycan dilində səhnəyə qoyulmuş teatr tamaşalarının əsas
mövzuları milli vətənpərvərlik, maarifləndirmə, cəhalət və xurafatdan
uzaqlaşmaq, əxlaq və mədəniyyət, qadın problemi idi. 1946-cı ilin martın 28-də
Təbrizdə Azərbaycan Dövlət dram teatrının açılışı Azərbaycan mədəniyyəti
tarixində əlamətdar hadisə olmuşdu. Azərbaycan teatrı Milli Hökumətin mədəni
maarif proqramının icrasında fəal iştirak etdi.
İlk dəfə olaraq irqçi ideologiyaya cavab olaraq azərbaycanlı ziyalılar tərəfindən
tarixi keçmiş haqqında milli konsepsiyanın yaradılmasına cəhd edimişdi.
Firidun İbrahimi 1946-cı ildə Azərbaycanın qədim tarixi haqqında yazdığı
kitabda azərbaycanlıları onların mədəni cəhətdən farslardan üstün olması
ruhunda tərbiyə etməyə, xalqına qədim azərbaycanlıların müstəqilliyi,
özünəməxsusluğu və avtoxtonluğu ideyasını təlqin etməyə çalışırdı. Müəllif
yazırdı: “Vətənimizin adı Azərbaycan, millətimizin adı da azəridir. Azərbaycan
milləti müstəqil bir dilə və tarixə malik olubdur”.
Azərbaycanda yaşayan erməni, asori və kürdlərin də öz ana dillərində mətbuat
nəşr etmələrinə lazımi şərait yaradılmışdı. 1941-46-cı illər arasında Güney
Azərbaycanda çap olunan qəzet və jurnalların sayı 40-dan artıq idi. Bu dövr
mətbuatı Güney Azərbaycanda son dərəcə mürəkkəb və ziddiyyətli, siyasi
ictimai hadisələrlə zəngin tarixi tam dolğunluqla özündə əks etdirmiş və milli
ideoloji mərkəz rolunu oynamışdı. Millətin formalaşması və inkişafı üçün əsas
ideoloji vasitələr olan ana dilli mətbuat qısa müddət ərzində kütləvi şəkildə
meydana çıxmış və demək olar ki, azərbaycanlıların milli şüurunun
dərinləşməsinə səbəb olmuşdu. Mətbuat müstəqilliyin üstünlüklərini, xalqın
milli-mədəni keyfiyyətlərini, tarixi keçmişiylə bağlı həqiqətləri dərc etməklə xalq
kütlələrinin maarifləndirilməsi işində böyük rol oynadı.

Yeganə Hacıyeva