KİTABLAR NİYƏ YANDIRILIR?

Xülasə:

Dünyanın mədəni təkamülündə “kitab” son dərəcə əhəmiyyətli rol oynamışdır. Eyni zamanda kitaba olan münasibət də müxtəlif zamanlarda fərqli şəkillərdə özünü göstərmişdir. Bir sıra mütəxəssislərin tədqiqatında kitaba olan aqressiv münasibəti “book genocide”, “biblioclasm”, “libricide” kimi adlandırmış, bu anlayışlar eyniləşdirilmiş və belə davranışların mahiyyəti, səbəbləri çox zaman təhlil edilməmişdir.

Lakin tarixi təcrübə göstərir ki, kitaba olan aqressiv davranışlar müxtəlif səbəblərdən qarşıya çıxmış və əsasən də ideolojı səbəblərdən repressiyaya məruz qalmışdır. Dini qurumların, siyasi təşkilatların, dövlət xadimlərinin kitaba qarşı repressiyaları milli genosidin davamı olaraq “kitab genosidi” ilə eyniləşdirilə bilməz. Tarixdə  milli genosidin davamı olaraq “kitab genosidinin” həyata keçirilməsi hadisələri mövcuddur və bunu hər hansı kitab repressiyaları, senzura hadisələri ilə eyniləşdirmək yalnışdır.

Məqalə “kitab genosidi” hadisəsini digər kitab repressiyalarından fərqləndirən tarixi misalları müqaisə və təhlil edərək  fərqli nəticələr əldə edir.

Giriş:

Azərbaycanda (İran ərazisində olan tarixi Cənubi Azərbaycan) 1946-cı il dekabr ayının 17-də (1325-ci il azər ayının 26-da) baş verən mədəni soyqırım  “yandırılmış kitablar günü” adı ilə xatırlanır. Dünya elmi infarmasiya dövriyyəsində, eləcə də sosial və kulturolojı dairələrdə çox az xatırlanan bu hadisəni təhlil etməyə ehtiyac var.

İran şahlıq rejiminin (Pəhləvilər sülaləsi) təzyiqindən və səriştəsizliyindən boğaza yığılmış xalq milli hakimiyyətini təsis etdi və milli dəyərlər çərçivəsində həyatını qurmağa başladı. İkinci dünya muhaibəsinin nəticələri ilə daha da demokratikləşmə ümidində olan xalq 1946-cı ildə İran şah rejiminin hərbi hücumuna məruz qaldı, minlərlə insan öldürüldü, on minlər ölkədən mühacirət etdi, bir o qədəri sürgün edildi. Bu barədə tarixi sənədlərdə çox sayda məlumat verilir. Lakin 1946-cı ilin dekabr ayının 17-də, Azərbaycanda demokratik dövlət quruluşunun dagıdılmasından 4 gün sonra İran rəsmi dairələri kütləvi şəkildə kitab məhsullarının yandırılması aktları keçirməyə başladı. Azərbaycan dilində bütün növ kitablar, bədii ədəbiyyat, məktəb dərslikləri, mətbuat nümunələri, üzərində Azərbaycan dilində yazılmış hər bir kağız, sənəd yandırılmağa başlandı. Bu işi  rəsmi dövlət orqanları nəinki gizli etmir, hətda kütləvi tədbirlər keçirilir, məktəblərdə kiçik yaşlı uşaqları öz ana dilində olan kitablarını gətirmək və məktibdə kütləvi mərasimlərdə onu yandırmaga məcbur edirdilər. Bu barədə məlumatı İranın rəsmi mətbuat səhifələrində, Azərbaycanın görkəmli elm və mədəniyyət xadilmərinin xatirələrində çox rast gəlitik.

1947-1949-cu illərdə, dünyanın siyasi güc mərkəzləri yeni dünya “xəritəsinin bölünməsi” ilə məşgul oldugundan beynəlxalq mətbuatda bir o qədər də işıqlandırılmadı. 1947-ci ilin Pris sülh konfransı da əslində dünyada sülh yaratmaq deyil, “pay bölgüsü” ilə məşgul oldu.

Təbrizdə çıxan “Azərbadəkan”(İran) qazeti 13 avqust tarixli baş məqaləsində yazırdı: “Kəndlilərin vəziyyəti olduqca pisdir, bütün Azərbaycanı dilənçilik və bədbəxtlik bürümüşdür… Hər gün və hər saat kəndlərdən şəhərə (Təbrizə) dəstə-dəstə yoxsul, ac, çılpaq və xəstə kişilər, qadınlar, uşaqlar və gənclər gəlməkdədir. Bunlar işsizlərin və səfillərin sayını daha da artırırlar”.[1] Bu mənzərə göstərir ki, milli kitaba yönəlmiş genosid dövlətin məqsədyönlü fəaliyyətin nəticəsi olaraq baş verirdi.

İran Xalq Partiyası (“Hizbi Tudə”) Mərkəzi Komitəsinin orqanı olan “Mərdom” qazetində 1949-cu il fevral ayının 3-də Abbas Cəfərinin “Azərbaycan, xalqımızın mübarizəsinin ön səngəridir” adlı məqalədə deyilir: “Abbasi xəliftyələrinin qanlı hökmranlığı əleyhinə vuruş meydanında, Qacar istibdadına qarşı döyüş səhnəsində, istismarçıların mənfur ağalığı əleyhinə mübarizənin hər zaman ön səngərində Azərbaycanı gördük. Babək, Səttarxan və doktor Ərani Azərbaycanın şanlı oğullarıdırlar.” Siyasi mətbuatda verilən bu qiymətləndirmə İran səltənət rejimini də narahat edir. Milli İradənin sındırılması məqsədi ilə İran rejimi fəaliyyətini genişləndirir.

1949-cu il oktyabrın 16-da Y.Kursanov və A.Əfəndiyev tərəfindən (“Kommunist”(Azərbaycan) qazetində yazılmış məqalədə deyilir: “Yaşasın Pişəvəri!” çağırışları getdikcə daha gur səslənir. Bu o deməkdir ki, Cənubi Azərbaycanda qısa bir müddət ərzində qalib gəlmiş xalq demokratiyası bütün ölkəyə nicat yolunu göstərdi. Bu ölkənin hazırki hakimləri, yalnız demokratiya yoluna çıxmaqla dəhşətli gələcəkdən yaxanı qurtarmağın mümükün olduğu fikrini zavallı xalqın şüurundan heç bir terrorla çıxara bilməyəcəklər.

Təbrizin Firdovsi gimnaziyasında  kitabların  yandırılması ilə bağlı  Tehranda çıxan “İttilaat” qəzetinin xəbərində deyilir: “Təbrizdən olan xüsusi nümayəndəmizin teleqrafı: “Türk dilində kitablar yandırıldı.” Firdovsi  gimaziyasında  şagirdlər və Təbrizlilər Rezaye “qəhrəmanı”, polkovnik Zəngəneyə təşəkkür etdilər və  öz duyğularını ifadə etdilər. Dünən insanlar bələdiyyənin qarşısında türk kitablarını yandırdılar.”

“Ataş” qəzeti Təbriz Bələdiyyə Meydanında yanan kitablardan xəbər verir: “Bu gün bir çox sakinlərin və paytaxtın mətbuat xəbərçilərinin, ordu zabitlərinin iştirakı ilə Bələdiyyənin qarşısındakı meydanda tələbələr tərəfindən “bayram” keçirildi və dövlət məmurları artıq meydanın ortasında böyük bir atəş yandırdılar və bədnam Demokratiya firqəsinin çap etdiyi çoxlu sayda klassik Türk kitablarını uşaqlara zorla öyrətmək istəyirdilər, “alqışlar” və “yaşasin  şah” və “Yaşasın! Cənab Əşrəf Qavam əl-Saltani” və “Azərbaycanın düşmənləri məhv olsun ” və “İran xainləri məhv olsun ”  şuarları ilə bütün kitabları yandırdı, sonra isə  bədnam xain liderlərinin və muzdlularının fotoları da yandırıldı. Sonra muxbirlər danişdi və cənab Əhməd Şare şeirlər söylədi və Təbriz şagirdlərinin “şənliyi”  saat birdə sona çatdı”.

Hadisələrin bir iştirakçısı öz xatirələrində yazır: “21 Azərdən  bir həftə keçdi, məktəbə getdik. 21 Azər olan məktəbin adının yenidən  15 Bəhmənə dəyişdirildiyini gördüm. Yeni direktor gəldi. Uşaqlar cənab Rəfəti götürdüklərini dedilər. Müxaliflər məğlub oldular, Pişəvəri qaçdi və dilini də özü ilə apardı! İndi  əsərlərinin qalıqlarını məhv etmək üçün birlikdə gedirik. Sıraya düzülüb Mirzə Hüseyni Vaez xiyabanı kimi tanınan dar xiyabandan keçdik. Lilava Keçid Meydanında yanğın alovlandı. Digər məktəb uşaqları da gəldi Kitabları bir -bir atəşə atdıq. Yeni direktorumuz kitabını alov içində atan hər bir uşağa şirniyyatlar verirdi, məktəb direktorları da uşaqların  kitablarını gizlətməməsi üçün diqqət edirdilər. “Kitab yandırma” mərasimindən sonra o gün məktəbi bağladılar ki, evə gedin, sabah gələrsiz. Atam evdə əsəbləşmişdi və  deyirdi: Kitabın günahı nə idi. “Qəzetlər türk dilini pişəvərinin dili adlandıraraq lağa qoyublar, qonşu dili deyirlər. Dilin  pişəvərilə nə əlaqəsi var?”  Biz bu dildə nəsillər boyu danışmamışıqmı? Ana dedi: “Düşünürdülər ki, İranda, hətta dünyada, yalnız bir dil var”.  Fransaya getsələr, rəsmləri elanlari lağa qoyacaqlar. Ata güldü və dedi: “Xanım, hər zamankı kimi yenədə gِözəl dedin…”

Başqa bir xatirədə deyilir: “On minlərlə insan Demokrat Partiyası ilə əməkdaşlıq ittihamı ilə İranın cənubuna deportasiya edildi.  Çox sayda insan, məcburi məhkəmələrində edama və ağır cəzalara məhkum edildi …Təbrizdə bir neçə həftədə, dar ağaclar qoyulmuşdu və hər səhər bir neçə qurbanın cansız cəsədləri dar ağacının üstünə daşınırdı və bu ayaqların altında Milli Təhsil tərəfindən tərtib edilmş və nəşr olunan Azərbaycan dilində dərsliklər yandırılırdı.”

Paris Sülh Konfransı (1947) zamanı  orada təhsil alan Cavad Heyət (1925-2014) öz xatirələrində  İnqilabdan sonra  Azərbaycanda kitabın yandırılması faciəsi barədə yazır : şah Ordusu Qaflanti dağında qısa bir atışmadan sonra Təbrizə girdi. Əksər  liderlər sərhəddən keçdilər. Qalan   insanlar “demokratlarla”  ən kiçik bir işbirliyi quranlar tutularaq öldürüldü, minlərlə azərbaycanlı öldürüldü, bir çoxu həbs edildi və sürgün edildi. Mərkəzi hِökumətin nümayəndələri Tehranın əmri ilə məktəb dərsliklərini toplayıb yandırdılar. O vaxtdan başlayaraq türk mətbuatı və nəşrləri qadağan edildi, radio və məktəblər yalnız farsca ola bilərdi. O  zaman “Tudə” Partiyasının bütün Qəzetləri Tehranda  fars dilində hələ də nəşr olunurdu. Amma bütün kütləvi və qeyri-kütləvi mətbuat bu hərəkətlərə qarşı susdu. Məzmun baxımından yandırılmış kitablarda dinə, vətənpərvərlik hisslərinə və ya İranpərəst fikirlərə zidd olan heç bir material yox idi … O vaxt heç bir hِökumət və ya təşkilat bu kitabların  yandırılmasına etiraz etmədi. Hətta dünyanın mədəniyyət təşkilatları da susdu. Hər tərəfdən (soldan və sağdan)  Azərbaycan xalqi vurulmuşdu. Azərbaycan xalqı “yanırdı” və dِözməkdən  başqa çarəsi yox idi.”

Ərdəbildə (Cənubi Azərbaycan) Jodət mətbəəsi yandırıldı: Azərbaycanda kitabların yandırılması zamanı türk mətbəələrinə də hücum edildi, məhv edildi və yandırıldı. Məsələn, müasir mətbəələri olan Ərdəbildəki Jodət Çap Evi ordu və şah ordusu tərəfindən talan edildi və yandırıldı.”Atəş”  qəzeti yazir: “… Bəzi insanlar polisə hücum edərək polisləri (Demokratlar adından qapıda dayanmışdilar) digər bir neçə qurbanlarla  birlikdə öldürdülər və Sarı İsmayıl və Ustad Vəli Salmani də eyni gündə qətlə yetirdilər. Sonra Jodətin mətbəəsini yandırdılar və    Şahbazini də tutub  öldürdülər. ”

Paris sülh konfransına ünvanlanmış “Yandırılan kitablar” şerini Azərbaycanın xalq şairi Səməd Vurğun Cənubi Azərbaycanda baş vermiş “kitab genosidinə” həsr etdiyi zaman dünyanın “güc mərkəzləri” dünya sərhədlərinin bölüşdürülməsi ilə məşgul idi. Şair irticaya mürəciətlə deyirdi:

Cəllad! Sənin qalaq-qalaq yandırdığın kitablar,

Min kamalın şöhrətidir, iki ürəyin arzusu…

Biz köçürük bu dünyadan, onlar qalır yadigar,

Hər vərəqə nəqş olunmuş neçə insan duyğusu,

Min kamalın şöhrətidir, iki ürəyin arzusu…

Səməd VURĞUN

Əslində yandırılan kitabların çox sayda nüsxələri Vətənin fədakar övladları tərəfindən düşmən nəzərlərdən qorunub saxlandı. Kimi onları həyətdəki qızıl gül kollarının dibində basdırdı, kimi gündəlik paltarının arasında saxladı, kimi anbarda odun laylarında, kimi kömür çəlləklərində, kimi zirzəmidə, kimi də divar hörgüsündə gizlətdi. Bu hadisələr IV əsrin birinci yarısında, Konstantinin xristianlıqda etdiyi islahatdan sonda “Bibliya” nüsxələrinin qorunmasını xatırladır. Lakin, o zaman da kitablar “milli mənsubiyyətinə” görə təqib olunmurdu.

İran Pəhləvi rejiminin kitab genosidindən 35 il sonra orta məktəblərin ilk beş sinifində tədris olunmaq üçün vaxtilə çap edilmiş dərsliklərdən “Ana dili” kitabları görkəmli ədibiyyat xadimi Məmmədəli Fərzanənin sayəsində Tehran şəhərində yenidən çap olundu. Buna baxmayaraq, yenə də Azərbaycan məktəbliləri “Ana dili” dərsliklərini ala bilmədilər və ana dili dərslərinə edilmiş “faşist qadağaları” ölkədə davam etdirildi.

Bu hadisələrin mahiyyəti dəhşət verici olduğu halda mədəni dünyanın düşüncə adamları heç bir reaksiya vermədi və bu hadisələr sonrakı illərdə dünyanın digər kitab repressiyaları ilə eyniləşdirildi.

Sovetlər dövründə, xüsusilə də uşaq kitabları çox  ziyan çəkmişdi. Krupskayanın göstərişi ilə hətta xalq nağılları və Aksakovun “Qırmızı çiçək” şeirlərini “burjua zibilləri” adlandırdığı Çukovskinin kitabları da dövriyyədən çıxarıldı.

Rus tədqiqatçısı E.Paroşina “Kitaba olan nifrətin antologiyasi: tarixdə və mədəniyyətdə bibliosid” adlı məqaləsində kitab genosidi kimi hadisələrin tarixi xülasəsini verməyə çalışır. Müəllif bu məqalədə “librisid” termininin mənasını açıqlayır, eyni zamanda tarixdə və mədəniyyətdə kitab yandırılması formalarından bəhs edir. Məqalə irəli sürülən hadisələri tanış oldugu XX və XXI əsrlərin tarixi faktlarına və məşhur “sənət əsərlərinə” əsaslanırsa da, müəllif nə Cənubi Azərbaycanda törədilmiş “kitab genosidindən” söz açır, nə də Cəməd Vurğunun şerindən xəbəri yoxdur.

Müəllif “libricide”, “biblioclasm” anlayışlarını senzura (censorship) ilə eynilşdirir və bu da yanlış yanaşmadır. Sovet dövründə kütləvi senzura hadisələrini göstərərək elə bir mənzərə yaradılır ki, sovet dövründən öncə Rusiyada senzura olmayıbmış. Əlbətdə ki, belə deyil. Məqsədimiz kitab qenosidinin həqiqi mahiyyətini, məqsədini və səbəblərini öyrənmək oldugundan E.Paroşinanın məqaləsini əsas olaraq götürmək olmaz və bu mövzuda rus dilli tədqiqatlar içərisində başqa məzmun daşıyan və əsaslı tədqiqat qarşımıza çıxmır.

Biblioklazm (xəstəlik)- yunancadan tərcümədə “kitabyandırma” kimi anlaşılır. Məlumdur ki, tarixin müxtəlif mərhələlərində biblioklazm (kitabyandırma xəstəliyi adlanır) bir xalqın digər xalqı itaətə almaq və yaxud mədəniyyətini məhv etmək məqsədilə həyata keçirilən qəddar siyasi davranış metodudur. Librosid-siyasi anlayış kimi istifadə olunur və “kitab genosidi” kimi əsasən politoloqlar tərəfindən işlədilir.

Qin Shi Huang eramızdan əvvəl 221-ci ildə kitabların kütləvi yandırılması ilə yadda qalıb. Burada mütləq qeyd olunmalıdır ki, bu Çin hökmdarı yalnız Kanfusiyaçıların kitablarını yandırırdi və öz düşüncəsində ideolojı mübarizə aparırdı.

Daha sonra katolik və pravoslav kilsələrinin, yəhudilik və buddizmin rəhbərləri də bu üsula əl atıblar. Kilsələrin kitaba olan müxalifəti yalnız ideolojı olaraq qiymətləndirilə bilər. Çün ki, Vatikan kitabxanasında milli xüsusiyyətlərlə kitablar repressiyaya məruz qalmamışdır və bir sıra kitabların hətta oxunması mümkün olmadığı halda kitabxanada saxlanırdı.

Kitaba barbar münasibətin ən bariz nümunəsi mədəni və müasir Avropada -1934-cü ildə Berlində Opera meydanında nasistlər tərəfindən kitabların yandırılmasıdır. Nasist Almaniyasının hakimiyyət orqanları nasional-sosializm ideologiyasına uyğun gəlməyən kitabları nümayişkaranə şəkildə yandırmaq kampaniyası həyata keçiriblər. Yanğınların icraçısı Almaniya Tələbə İttifaqı olub. Aksiya zamanı tələbələr, professorlar və nasist partiyasının yerli liderləri Almaniyanın 70 şəhərində on minlərlə kitabı kütləvi şəkildə yandırıblar. Bu hadisənin təhlili də göstərir ki, nasistlər kitabı milli mənsubiyyətinə görə deyil, ideolojı xüsusiyyətinə görə seçirdilər və milli olaraq bir başa özlərinə aid olan kitabları yandırırdılar.

İkinci Dünya Müharibəsində Almaniyanın məğlubiyyətindən sonra, “denasifikasiyanın” bir hissəsi olaraq, faşist ədəbiyyatının kütləvi şəkildə məhvi, o cümlədən  bütün məktəb dərsliklərinin tamamilə məhv edilməsi həyata keçirildiyi zaman, ölkəni yenidən ziyanlı kitablara qarşı repressiya  dalğası bürüdü. Bu hadisələr də başqa millətə yönəldilmiş repressiya deyildi.

Beləliklə, elan edilmiş ideologiyaya zidd olan “zərərli” biliklərin məhv edilməsi ilə yanaşı, düzgün adlandırılan paradiqmalara dəstək verən kitablar da çap olunurdı. Məhz cəmiyyətdə lazımi paradiqmanın formalaşdırılması, cəmiyyətdə hakim  düşüncə üçün zəruri olan ideyaların inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə kitabxanaların yenidən formalaşdırılması və “yenilənməsi” prosesi baş verirdı. Cəmiyyəti ideologiyanızın düzgünlüyünə inandıraraq, ideya vasitəsilə ifadə olunan iradənizin sadiq davamçısı və sədaqətli icraçısı əldə edirsiniz. Bir fikri tərənnüm edən şəxs özü buna inanmaya bilər, onun qüsurlarını bilər, amma kitab yazmaqla bir çox insanı bu ideya ilə üz-üzə görüşməyə məcbur edəcək, şüuruna iz buraxacaq və sonrakı düşüncə tərzinə təsir edəcək. Qalanları təqdim olunan ideologiyaya qarşı çıxa bilər, ona bu ideologiya baxışından fərqli, özünə aid, “başqa”düşüncə ilə  qarşı çıxa bilər. Bu fərqli müxaliflər dünyasıdır, real olmayan və ya hələ real olmayan, lakin mövcud olan, ancaq kiminsə şəxsində mövcud olan mümkün dünyadır və burada kitab “digərlər” kimi çıxış edir.

Bütün bu hallarda kitab ideolojı alternativ olaraq baxılır və onların xüsusi şərtlərlə seçilməsi, müxtəlif tarixi mərhələlərdə istifadəsinin tənzimlənməsi, bəzi kitabları xüsusi şərhlərlə paylaşımı qətiyyən kitab genosidi deyil, zira məqsəd kökünü kəsmək, müəllifi, sözü, fikri, düşüncəni yox etmək kimi vəzifələri qarşıya qoymur.

Nəticə

Rey Bredberinin “451 dərəcə Fahrenheit” əsərində də  təsvir edilən hadisələr böyük faciə olmasına baxmayaraq bunları “kitab genosidini” adlandırmaq mümkün deyil. Burada kitablar milli xüsusiyyətinə görə yandırılmır.

SSRİ-nin dagılmasından sonra possovet respublikalarının kitab satış şəbəkəsində və kitab anbarlarında yüzminlərcə Sov.İKP qurultay, plenum və konfrans materialları, regional partiya təşkilatlarının sənədləri, memual və müxtəlif xassəli siyasi ədəbiyyat “utilizasiya” edildi. Çox böyük həcmdə bu növ kitabların bir anda dövriyyədən çıxarılması “kitab genosidi” olaraq qiymətləndirilmədi. Milli xüsusiyyətlərinə görə kitabların yandırılması (ya gizli, ya da ictimaiyyət qarşısında) hadisələrinin Ukrayna xalqının tarixində də fərqli səhnələri yaqin ki, vardır. Milli varlıgı inkar etmək, milli əlamətlərə görə təqib və sürgün etmək, edamlar və repressiyaların davamı olaraq kitab genosidini tətbiq etmək, davamı ilə də milli dildə danışmağı qadağan etmək kimi hadisələrə Ukrayna xalqının mədəni tarixində rast gəlmək olar.

Göründüyü kimi E.Paroşinanın qeyd olunan əsərindəki nümunələr və bu müvqedə olan çox sayda müxtəlif tədqiqatçıların təqdim etdiyi tarixi nümunələr kitaba olan genosid mənzərələrini (Librosid) ifadə etmir. Məsələn: 1992-1993-cü illərdə Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin işğalı zamanı erməni vandalları tərəfindən ilk öncə 9 Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemi, 927 kitabxana, o cümlədən Şuşada 32 kitabxana, bu kitabxanalarda saxlanılan unikal, qədim kitablar, Kəlbəcərdə 120 kitabxana, Füzulidə 90 kitabxana, Cəbrayılda 31 kitabxana, Zəngilanda 70 kitabxana, Ağdərədə 65 kitabxana, Laçında 119 kitabxana, Qubadlıda 85 kitabxana, Xocalıda 69 kitabxana, Ağdamda 107 kitabxana və burada toplanmış 4,6 milyon kitab və misilsiz əlyazma nümunələri məhz milli mənsubiyyətinə görə yandırılaraq məhv edilmişdir. Əgər nəzərə alınsa ki, Sovet hakimiyyətinin süqutundan sonra Azərbaycanda milli kitab sərvəti təxminən 18-19 milyon nüsxə təşkil edirdi. Qarabagda ermənilər tərəfindən yandırılan kitabların həcmi böyük “xüsusi çəkiyə” malikdir və bir millətin mədəni-maarif həyatına böyük zərbədir.  Belə bir cinayəti – “kitab qenosidini” törətmiş insanların çox böyük “mədəni tənəzzüldə” olduğunu göstərir.

Biz müxtəlif tarixi hadisələrdə, müharibə və siyasi qarşıdurmalarda kitabların zərər çəkməsi hadisələri ilə tanışıq. Bu barədə çox sayda tarixi nümunələr göstərmək olar. Bu yanaşmanın davamı olaraq qeyd edək ki, senzura hadisəsi çox qədim zamanlardan tətbiq olunan metoddur və bu gün də müxtəlif səviyyələrdə tətbiq olunur. Lakin milli mənsubiyyətinə görə kitabların kütləvi yandırılması hadisəsi mədəni insan cəmiyyətinin münasibət göstərməyə məcbur oldugu hadisədir. Bu hadisəni digərləri ilə qarışdırmaq, ümumiləşdirmək və eyni hadisə olaraq qiymətləndirmək yanlışdır.

26 yaşında “dünyanın siyasi qüvvələri” vasitəsi ilə hakimiyyətə gəlmiş və çox da yüksək savadı olmayan atasından hakimiyyəti miras olmuş İran şahı – Məhəmməd Rza Pəhləvi Cənubi Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatını “qanla bogmaq” istəyini kitabların kütləvi qenosidi ilə davam etdi. “Kitab genosidi” milli-mədəni genosidin  davamı olaraq həyata keçirilirdi. Növbəti addım olaraq milli dildə danışmaq qadağan edilir, milli kimliyin aşağılanması və təhqir olunması  təşviq edilir, milli “ad”, toponim, poeziya, folklor, musiqi qadagan olunmağa başlandı.

PƏRVİZ KAZİMİ
Bakı Dövlət Universiteti, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent