NIZAMİNİN TÜRKCƏ DİVANI

Nəhayət Nizami Gəncəvinin Azərbaycan (türk) dilində divanı qarşımızdadır. Bütün ədəbiyyatsevənlərin gözü aydın olsun.

Son yüz ildə ədəbiyyat dərslərində hər bir azərbaycanlıya  dərs deyen müəllim Nizami Gəncəvi və onun yaradıcılığı haqqında nə deməsindən asılı olmayaraq, mütləq qeyd edib ki, Nizami Azərbaycanlıdır və onun Azərbaycan dilində əsərləri olub və itib. Bir çox ədəbiyyat dərsi deyənlərin ola bilsin ki, şairin “Pedər bər pedər mərəmra tork bud  –   ke hər yek be nıru yeki qorg bud.”  beytindən də xəbəri olmamışdır. Lakin bir “genetik kod” daim bizə xatırladırdı ki, Nizaminin azərbaycanca divanı mövcud olub.

İsgəndər oğlu Pir Əhməd adlı bir şəxs 1544-ci ildə (923) Nizami Divanının üzünü köçürərək Misir nüsxəsinin (Misirin Xədiviyyə kitabxanasında tapılmış  nüsxə) dövrümüzə qədər gəlib çatmasına vasitə olmuşdur. İsgəndər oğlu Pir Əhməd bu divanı mövcud bir qədim nüsxənin üzünü köçürərək hazırlamış və ya müxtəlif mənbələrdən toplayaraq tərtib etmişdir?- müəyyənləşdirmək çətindir. Əlyazmanın sonunda xəttatın özü haqqında etdiyi qeyd  kiçik bir ehtimal etməyə əsas verir ki, divan mövcud, qədim nüsxənin üzündən köçürülüb. Bu zaman yeni və daha vacib sual qarşıya çıxır. Bəs o qədim nüsxənin tərtibatçısı kim olmuşdur, bəlkə o aftoqraf nüsxəsi idi? O qədim nüsxənin tərtibatçısı gənc şair Nizami Qaramanlı da ola bilərdi. Divanın quruluşu və toplanan əsərlərin müxtəlifliyi əsas verir ki, əlyazmanın ilkin tərtibatçısı müəllifə və ya müəlliflərə, eləcə də söz sənətinə laqeyd şəxs olmayıb. Türkcə şerlərlə yanaşı fars dilli əsərləri də bu divanda  yerləşdirməklə tərtibatçı öz dövründə dil məhdudiyyət çərçivəsinin olmadığını, məşhur sənətkarların bir neçə dilin imkanlarını səfərbər edə bildiklərini, eləcə də hazırlıqlı oxucuların bu dillərdə mürəkkəb fikir kompozisiyalarını anlaya bildiyini göstərir.

Xədiviyyə nüsxəsini bizə miras qoymuş xəttat İsgəndər oğlu Pir Əhmədə xüsusi bir minnətdarlıq düşür. Orta əsr katibləri üzünü köçürdükləri və ya tərtib etdikləri müntəxabatları “məhsil” olaraq hazırlayırdılar. Kitabın son haləti milli, ideolojı, siyasi məqsədlərdən daha çox iqtisadi məqsədlər daşıyırdı. Xəttat katibin peşəkarlıq səviyyəsindən asılı olaraq əlyazması nüfuzlu hakim və əyanlara ənan müqabilində hədiyyə oluna bilər və ya satışa təqdim oluna bilərdi. Əlyazmaya katibin düşüncələri, zövq və səliqəsindən asılı olaraq müxtəlif poetik parçalar daxil oluna bilər, bəziləri ixtisar oluna  bilər, bəsən isə müəlliflər arasında qarışıqlıq da yarana bilərdi. Katib Nizami Gəncəvini mütləq tanımalı idi. Çünki Nizami Gəncəvi öz sağlığında artıq dünya şöhrəti qazanmışdı. Eləcə də katib gənc yaşlarında dünyasını dəyişmiş Nizami Qaramalını tanımaya bilər və onun bir sıra əsərlərini yanlış olaraq  divana daxil edə bilərdi. Bu və digər hallar orta əsr əlyazma kitabı mirasımızda çox rastlaşılan hallardır.

Uşaq yaşlarında (60-cı illər) agızdan-agıza eşidərək öyrəndiyimiz “üşüdüm a üşüdüm, Dagda alma daşıdım, almaları aldılar, məni dərdə saldılar,..” şerini təkrar-təkrar oxuyurduq, onu özümüzə oyun aləti belə etmişdik. Yazanının kim oldugunu bilmirdik və soruşmurduq. Bir qədər böyüyəndən sonra maraqlanmaga başladıq. Dedilər ki, xalq yaradıcılıgıdır. Bakı Dövlət Universitetini bitirənə qədər “Xalq yaradıcılıgı prosesinin” nə oldugu haqqında xeyli düşündüm. Səmimi deyim ki, hətda bu gün Xalq yaradıcılıgının bir mənalı anlamı mənim üçün dumanlıdır. Qədim əcdadlarımızın müdrük sözlərini xalqın müştərək fikri olaraq qəbul etməyimiz əyər bir tərəfdən milliliyimizi və taleyrantlılıgımızı bildirirsə, digər tərəfdən qiymətli misra və sətirlərin müəllifini unutmaq, onları yaşatmamaq bizə utanc vericidir.

XXI əsrin müzəffər döyüşlərində cəngavər kimi döyüşərək şəhid olmuş övladımız –Xudayarın ürək daglayan səsi ilə oxudugu mahnını da bəziləri xalq mahnısı hesab etdi.

Təqdim olunan Nizami divanında əsərlərin quruluşu son dərəcə mürəkkəbdir. Ərəb, fars və türk dillərinin mürəkkəb konfiqurasiyası ilə sankı şair gizli mətləblərə işarə edir, yalnız yüksək səviyyəli oxuculara xitab edir. Hər bir əsərdə üç dildə  yüksək söz sənətkarlığının nümunəsini görürük. Belə ki, onu anlamaq üçün hər üç dili mükəmməl bilməklə yanaşı, təsəvvür fəlsəfəsini, dövrün poetik norma və metodlarına  bələd olmaq lazımdır. Bəlkə elə məhz buna görə Nizaminin həmdövrləri,  eləcə də, sonrakı əsrlərdə görkəmli mütəfəkkirlər Nizami dühasının əlçatmaz olduğunu iddia edirdilər. Belə yazı texnikası intibah dövrü şairlərinə xasdır.

Nizaminin hər bir azərbaycanlının qəlbində xüsusi yeri var. Hər birimiz erkən yaşlarımızdan kərpickəsən kişinin rəvayətini, Sultan Səncərə nəsihət edən qarının həyat nümunələri ilə tərbiyə olunmuşuq. Odur ki, Nizami əsərlərindən hər bir azərbaycanlının da bir gözləntisi var. Nizaminin  Azərbaycanca divanı dedikdə mexaniki olaraq “Gecə xəlvətcə bizə sevgili yar gəlmiş idi”, və ya “Pəmbeyi dage cunun içrə nihandır bədənim” kimi, klassik üslublu misralar təsəvvürümüzdə  forma və modellər yaradır. “Axı biz Nizamini tanıyırıq”. Nizami məhs belə olmalıdır düşüncəsi  kök salıb. Təssüf ki, birinci nümunə XX əsrin ortalarına xas olan formadır, ikincisi isə əvəzolunmaz Fizulidir. Nizamini yalnız tərcümələr vasitəsi ilə oxumuş ədəbiyyatçılar da Nizami haqqında müəyyənləşmiş, heykəlləşmiş, formalaşmış bir fikirə malikdirlər. Divanın çapa hazırlanması zamanı əldə olunan ilk parçalarla səbirsizliklə tanış olan ədəbiyyat severlərin baxışlarında anında bir məyusluq özünü göstərirdi. Hiss edirdim ki, hətta hazırlıqlı ədəbiyyat bilicisi belə öz məyusluğunu gizlədə bilmirdi. Sanki, “Nizami ümüdlərimizi doğrultmadı…”

Şairlərin yaradıcılığında milli elementlərin axtarışı ədəbiyyatşünaslıqda çox yayılmış prosesdir. Nizami yaradıcılığında bu istiqamətdə materiallar çoxdur.  Peyğəmbərin meraca getmə­sini “torktazı”^[1] adı ilə yad edən Nizami millidir, türkçüdür və bu millətin “ədalət” adlı tarixi missiya daşıdığına inanır. Əsərlərinin yazdığı dilə gəldikdə deməliyik ki, bu Nizaminin seçimi deyil. Əgər bir tərəfdən dövrün seçimidirsə, digər tərəfdən dil xüsusiyyətlərinin poetik ifadələrə verdiyi imkanlarla da izah olunmalıdır. Məsələn, Azərbaycan dilində “bu pisdir” fikrini fars dilində demək üçün “bu pis kimidir” şəklində, ərəb dilində həm bunun nə olduğu, həm də pisin nə qədər pis olduğunu müəyyənləşdirərək demək lazım gələcək. Şair lazım gələrsə aqlunativ, lazım gəldikdə isə flektin dil imkanlarından istifadə edir və yeni obrazlar yaradır. Ustalıq məhz bu zaman qarşıya çıxır.

Orta əsrin klassik  şairlərinin bir neçə dildə mürəkkəb fikir formaları yaratmaq və bununla da söz ustalığını ifadə etməsi adi hal almışdır. Məsələn, Hafizin divanından məşhur bir parçaya diqqət yetirək:

Əla ya ayyohu elessaqi əderkəsən va navelha

Ke eşq asan nəmud əvvəl vəli ofdad moşgelha

(Ey saqi bir peymanə (qədəh) gəzdir və bizədə bir peymanə ver,

Ki eşqin əvvəlidi asan olub, sonra başlandı müşkülat.)

Beytin birinci hissəsi tamamiylə ərəbcədir və hazırlığı olmayan oxucu bu misranı anlaya bilməz. Lakin belə poetik fikir ifadəsi və belə bir texnika Hafizi nüfuzdan salmır, əksinə onu şöhrətli və əlçatmaz edir.

Nizami Gəncəvi divanının çapa hazırlanması zamanı əməyimizi, zamanımızı və nəticədə ortaya çıxacaq kitabı Nizami ruhuna “SALAVAT” olsun deyə etdik. Divanın Nizamiyə aid olunduğundan bir an belə şübhəmiz olmadığı halda, “əgər  2352  misradan ibarət olan bu divanda birce beyt Nizamiyə aiddirsə, deməli əməyimiz hədər olmamışdır” düşüncəsi ilə irəlilədik. Məqsədimiz qərar vermək  və hökm çıxarmaq deyil, əksinə, bir kitabxanaçı olaraq elmi dövriyəyə qiymətli informasiya kütləsini daxil etmək,  oxucıların və mütəxəssislərin müzakirəsinə vermək, böyük Nizamini bir daha xatırlatmaqdır.

Bu kitab haqqında uzun uzadı müzakirələrdən yaxa qurtarıb, az bir müddətdə, divanı tez çap edərək (əlbəttə, əgər buna tez demək olarsa…)  mübahisənin meydanını dəyişdirmək istədik. Əgər bu günə qədər əsassız və bəzən də mənasız iddialara cavab verərək divanın Nizamiyə aid olduğunu sübut etmək lazım gəlirdisə, bundan sonra  apanentlər sübut etməlidirlər ki, “bu Nizami deyil”.

2002-ci ildə (1381) Misirin Xədiviyyə kitabxanasından tapılmış əlyazma nüsxəsi əsasında Tehranda El Oğlu tərəfindən tərtib və çap edilmiş   “Divane Nizami Gəncəvi” (yeni tapılan)  versiyasına əsasən əsərlər iki hissəyə bölünür. Birinci hissədə tərtibatçı  Nizamiyə aid olması tamamilə sübut olunmuş şerləri toplayır, bəzi tərəddüdləri oldugu materialları ikinci hissədə yerləşdirir. El Oglunun bu konsepsiyası ilə tam razılaşaraq Bakı nəşrini də eyni formada saxladıq.

Çox yaxşı yadımdadır, 90-cı illərin əvvəllərində Qurban Səidin “Əli və Nino” əsəri çap olunaraq Azərbaycanda dövriyyəyə yenicə daxil olmuşdu ki, bu əsərin Yusif Vəzir Çəmənzəminliyə aid olması haqqında müzakirələr  qızışdı. Bu müzakirələr uzun illər heç bir nəticə verməsədə “Əli və Nino” əsəri milyonlarla tirajla dünyaya yayıldı və yayıldıqca da bizi dünyada təmsil etdi, bizimlə birlikdə həm Qurban Səidi, hən də Yusif Vəzir Çəmənzəminlini.

 [1] Kərimi Mohəmməd Rza. Gəncəli Nizami.