İranda su böhranı və “Day Zero” təcrübəsi

İranda son illərdə su və ətraf mühit böhranları dərinləşməkdədir. Bu böhranların
ən simvolik və faciəvi nümunəsi, bəlkə də, Urmu gölünün acı taleyidir. Yayımlanan
video və fotolara əsasən, göl demək olar ki, tamamilə quruyub. Lakin faciə yalnız
bununla bitmir. İranın bəzi mütəxəssisləri ölkədə “Zero Day” – yəni suyun
tükənəcəyi günün – yaxınlaşdığını xəbərdarlıq edirlər. Tehran üçün Day Zero
təhlükəsinə qarşı Pezeşkiyan höküməti qənaət təbliğatı edir. Bu təhlükə xüsusilə
paytaxt Tehran üçün deyilsə də, su və enerji məsələləri üzrə ekspert Mehdi Fəsihi
Herəndinin fikrincə, indiki su idarəçiliyi davam edərsə, ölkənin böyük şəhərlərinin
hamısı bir-bir “Zero Day” ssenarisi ilə üz-üzə qalacaq.
Su və ətraf mühit böhranı əsasən lokal xarakter daşıyır. Məsələn, Urmu gölünün
su hövzəsi İranın mərkəzi su hövzələrindən nisbətən müstəqil bir quruluşa
malikdir. İranın mərkəzi bölgələri tarix boyu susuz ərazilər kimi tanınmışdır,
halbuki Xəzər dənizi hövzəsi bol su ehtiyatları ilə fərqlənir. Bununla belə, bütün bu
ekoloji fərqliliklərə baxmayaraq, ortaq məqamlar da mövcuddur. Məsələn, ölkənin
bütün bölgələri eyni zamanda eyni səviyyədə su böhranı yaşamasa da, ümumi
tendensiya hər yerdə mənfi istiqamətdə inkişaf edir. Bu vəziyyət isə ölkə
miqyasında su idarəçiliyi siyasətini, eləcə də ümumi idarəçilik modelini ciddi
şəkildə sual altına gətirir.
“Zero Day” anlayışı ilk dəfə Cənubi Afrikada, Cape Town şəhərində ortaya
çıxmışdır. Burada o, su ehtiyatlarının kritik həddə çataraq kranlardan suyun
kəsiləcəyi günü ifadə edirdi. Cape Town təcrübəsi göstərdi ki, vaxtında tədbir
görülməzsə, müasir şəhərlər belə, su çatışmazlığının fəlakətli nəticələri ilə üz-üzə
qala bilər. Aşağıda bu anlayışın tarixi barədə ətraflı məlumat verəcəyik.
Cape Town su böhranı və “Day Zero” tarixçəsi
2015–2018-ci illərdə Cənubi Afrikanın qərb sahilində yerləşən Cape Town şəhəri
neçə illik rekord səviyyəli quraqlıqla üzləşdi və bu, bölgə tarixində “Day Zero”
adlanan su böhranına səbəb oldu. 2017-ci ildə 3-cü ardıcıl quraqlıq ili şəhərin 4
milyon nəfərdən çox əhalisinin içməli su təchizatını təhdid etdi. Cape Town ənənəvi
olaraq relyeflərdəki altı böyük su anbarında yığılan yağış sularına güvənir və bu
anbarlar normalda payız-qış yağışları ilə doldurulur. Lakin 2015–2017-ci illərdə
yağış səviyyəsi kəskin azaldı. Əhali sürətlə artdığı halda (1995–2018 arasında 2,4
milyondan 4,3 milyona yüksəldi) yeni su infrastrukturunun tikintisi isə çox
gecikdi. Beləliklə, quraqlıq, əhali artımı və infrastruktura investisiyaların
çatışmazlığı qarşılıqlı birləşərək 2017-ci ildə acınacaqlı vəziyyət yaratdı.
2017-ci ilin sonuna yaxın Cape Town şəhərində “Day Zero” termini yaranmağa
başladı. Bu, anbarlardakı su tutumunun kritik səviyyəyə – təxminən tam tutumun
13–14%-ə – düşdüyü günü ifadə edirdi. 2017-ci ildə rəsmi elanlara görə, bu halda
şəhərin içməli suyu kəsilərək sakinlər gündəlik 25 litr quyu suyu şəbəkə kənarında
yerləşən su paylama nöqtələrindən almalı olacaqdı. 2018-ci ilin fevralında Cape
Town Baş şəhər valsi hadisənin baş tutması planlaşdırılan tarixi aprelin ortası
(təxminən 16 aprel) olaraq açıqlamışdı. Bu termin şəhər ictimaiyyətində geniş
yayılaraq bir həyəcan yaratdı: rayon hakimi Greg Pillay Day Zeronu “gələcəyin ən
pis ssenarisi” adlandırırdı. Belə yüksək diqqətli proqnozlar elmi olmasa da,
hökumətin suya qənaət proqramını qəbul etdirməyə xidmət edirdi. Nəticədə, 2018
ci ilin martında Cape Town şəhər hakimiyyəti elan etdi ki, Day Zero-nun başlaması
müvəqqəti olaraq təxirə salınıb və şəhər suyunun kəsilməsi təhlükəsi artıq mövcud
deyil.
Su məhdudiyyətləri və qənaət kültürü
Hökumət quraqlığa dərhal su qənaəti tədbirləri ilə cavab verdi. Sırasıyla artan
məhdudiyyət səviyyələri tətbiq olundu. Məhdudiyyətlərin ən sərt mərhələsində hər
sakinə gündə maksimum 50 litr su limiti qoyuldu. Qanunsuz su istehlakı
cərimələndi, su basqısı azaldıldı və torpaq ehtiyatları qorunmağa başladı. Mətbuat
bildirirdi ki, 2018-ci ilin martına qədər gündəlik ümumi su sərfiyyatı 1,200 milyon
litrdan 500 milyon litrə qədər azalmışdı. Şəhər rəhbərliyi “50 litr hədəfi”ni (daha
sonra 25-e endirməli oldular) təbliğ edərək çimmələrə 10 litrdən çox sərf etməmək
kimi konkret təlimatlar verdi.
Əhali, xüsusilə orta sinif və zəngin təbəqələr, su qənaəti kampaniyasına həm
tənqidçi, həm dəstəkləyici reaksiyalar vermişdir. İsti su ilə duşa girməyən, saçını
yumağı uzun müddət kəsənlər paytaxtda qəribə bir “su qənaəti qüruru” fenomeninə
səbəb oldular – bir şəxsin aylarla çimməməsi müsbət nümunə kimi səciyyələnirdi.
Eyni zamanda, məhdudiyyətlər bəzilərində əsəbilik yaratdı. Aşağı gəlirli
məhəllələrdə yaşayanlar evlərinə su çatanadək su nöqtələrinin qarşısında saatlarla
gözləməli olduqları üçün narazılıq etdilər. Beləliklə, suyun günbəgün azalması
bölgədə həm sosial həm də psixoloji təlatümlər yaratdı.
Böhranın həllində rol alan ünsürlər
Cape Town Day Zero böhranının qarşısını almaq üçün həm texniki, həm də ictimai
tədbirlər gördü. İlk mərhələdə su paylama şəbəkəsində sızmalar azaldıldı, təzyiq
idarə olundu və alternativ mənbələr — yeraltı su, yağış suyu toplanması, tullantı
suların təkrar istifadəsi, duzdan təmizləmə layihələri — planlaşdırıldı. Əhali də
gündəlik həyatda suya qənaət edən sadə üsullara keçdi, hökumət isə ehtiyac anında
hər vətəndaşa minimal həcmdə su çatdırmaq üçün 200 paylama məntəqəsi
hazırladı.
Su qənaəti kampaniyaları nəticəsində 2018-ci ildə su istehlakı 2015-ci illə
müqayisədə 55–60% azaldı. Proqnozlaşdırılan “aprel ayına qədər su qıtlığı”
ssenarisi reallaşmadı. 2018-ci ilin iyununda başlayan güclü yağışlar anbarları
doldurdu, sentyabrda su ehtiyatı 70%-ə çataraq məhdudiyyətlər yumşaldıldı.
2020-ci ildə isə su həcmi 95%-ə yüksəldi.
Hökumət səviyyəsində fövqəladə vəziyyət elan olundu, müxtəlif qurumlar böhran
planı hazırladı, BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar məsləhət və monitorinq dəstəyi
verdi. 2018-ci ildə Cape Town, məhdud resurslar şəraitində kütləvi su istehlakını
əhəmiyyətli dərəcədə azaldan ilk iri şəhər kimi beynəlxalq mükafata layiq görüldü.
www.etekyazi.com