“NİZAMİ İLİ” BƏZİ İRAN ALİMLƏRİNİ NARAHAT EDİB

Bu ilin bizdə “Nizami ili” elan edilməsi bəzi İran alimlərini  bərk narahat etmişdir.  Onlar Fb.-da yazırlar ki, “Xəmsə”də türklərlə bağlı heç bir müsbət fikir yoxdur. Halbuki Nizamidə türklər barədə belə fikirlər vardır, əksinə, “Xəmsə”də farslarla əlaqədar heç bir müsbət fikrə rast gəlinmir (əgər varsa, qoy iranlı dostlarım onları göstərsinlər).

Onların Fb. yazılarından görünür ki, məhz belə fikirlər tapa bilmədiklərinə görə Nizaminin özünə “dəri (fars) dilində ustad şair” deməsini farslara tərif kimi təqdim etməyə çalışırlar. Nizami yalnız İranla bağlı bir beyt tərif deyib ki, iranlılar  da onu əllərində bayraq edərək, hər yerdə deyir və yazırlar.

Nizamidəki həmin hekayətin mətnini verəndə də farslar heç vaxt bu hekayətin “Yeddi gözəl” məsnəvisindəki həqiqi adını vermirlər, çünki bilirlər ki, belə halda bu beytin Nizami tərəfindən nə məqsədlə deyilməsi aydın olacaqdır. Ona görə də həmin hekayətə ad kimi, xoşladıqları beytin birinci misrasını (Bütün aləm bədəndir, İran – ürək. Bunu deməkdən də xəcalət çəkmirəm) qoyurlar. Məsələ burasındadır ki, əsərin bu hissəsi Əlaəddin Aslan şahın mədhinə həsr olunub və belə hallarda şahın təkcə özünə yox, ölkəsinə də tərif demək mütləqdir. Bu şahın (ümumiyyətlə səlcuqların) ölkəsi isə İran adlanırdı.Elə bu misralardan iki beyt aşağıda da Nizami şaha müraciətlə deyir ki, “Ürək sənsən və bu sənin hekayətindir. Çünki məmləkətin ürəyi sənin vilayətindir (yəni Marağadır)”.

İndi müvazinəti saxlamaq xatirinə  şairin türklər və özü barədə yazdığı xoş sözlərdən də bir beyt göstərək. Oğlu Məhəmmədə yazdığı nəsihətdə Nizami deyir: “Torkiyəm-ra dər in Həbəş nəxərənd, Lacərəm doğba-ye  xoş nəxorənd” (Türklüyümə bu Həbəşdə [cahil mühitdə] qiymət verməzlər. Ona görə də ləzzətli dovğa yeməzlər”). Göründüyü kimi, Nizami burada özünə türk, “Xosrov və Şirin” əsərində isə oğlu Məhəmmədə “türkdən törəyən” (torki-zad) deyir.

P.S. Hələ ki, statusda yazmağa yer var, bir məsələni də qeyd edim: XII əsrdə nəyə görə qeyri-fars şairlər farsca yazırdılar? Birincisi, dövlət və təhsil dili fars dili idi. İkincisi, səlcuqların fars dili, ədəbiyyatı və mədəniyyətinin hamisi olmaları elmdə məşhurdur. Onların özləri də tezliklə farslaşdılar və yalnız fars dilində , həm də əruzda yazılan əsərlərə qonarar verirdilər, çünki ədəbiyyat sahəsində islam mədəniyyətinin daşıyıcısı kimi yalnız əruz şeirini qəbul edirdilər. Türk dilində isə uzun və qısa saitlər olmadığına görə türk şairləri bunu əvəz edəcək yeni fonetik vasitələr tapmalı idilər.

Kamil Allahyarov,
filologiya elmləri doktoru, professor