ZİNDAN VƏ ZİLLƏT GÖRMÜŞ ZİYALI…

Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Jurnalist-etnoqraf

İran ədəbiyyatşünaslıq elmindəki mövqeyi, elmi yaradıcılığı ilə seçilən alimlərdən biri də Əhməd Bəhmənyardır. O, İran ədəbiyyatı tədrisi metodikasının ən görkəmli mütəxəssislərindən biri olub. Əhməd Bəhmənyar orta məktəbdə sıravi ədəbiyyat müəllimliyindən Tehran Universitetinin Ədəbiyyat kafedrasının müəllimi vəzifəsinədək yüksəlib, dosent, professor elmi adlarına layiq görülüb.

1884-cü ildə Qacarlar dövlətinə bağlı Kerman əyalətinin mərkəzi Kerman şəhərində dünyaya gələn Əhməd Bəhmənyar ibtidai təhsilini atası Ağa Məhəmmədəlidən alıb. Ədib və fazil bir şəxs olan atasının yanında fars və ərəb dillərini, ədəbiyyatlarını öyrənib. Atasının vəfatından sonra elmi hövzələrə üz tutan Əhməd Bəhmənyar molla-müctəhid yanında fəlsəfə, məntiq və fiqhi əxz edib.

Ə. Bəhmənyar təhsilini tamamladıqdan sonra atasının mədrəsəsini dirçəldib, əvvəlcə “Tərbiyyət”, sonra “Səadət” adı ilə fəaliyyət göstərib. Mədrəsənin maddi və mənəvi imkanlarını genişləndirib, “İslamiyyə” və “İmadiyyə” adları ilə də şagird və tələbə qəbul edib.

Ə. Bəhmənyar müəllimliklə yanaşı jurnalistika ilə də məşğul olub. O, Məşrutə hərəkatı dönəmində (1906-1911) “Kerman” adlı qəzet çap etdirib. 1911-ci ildən sonra isə “Dehqan” qəzetini təsis edib. Bəhmənyar özü də cəmiyyət içində Dehqan kimi tanınıb.

Tehran məşrutəçilər tərəfindən fəth edildikdən sonra Məhəmmədəli şah Qacar taxtdan əl çəkib. Ölkənin bir çox yerində demokratik partiyalar fəaliyyətə başlayıb. Əhməd Bəhmənyar da Kermanda bu partiyanın özəyini yaradıb. Rəhbərlik etdiyi qəzetdə Kerman hakimi Vəkilülmülk Məhəmmədismayıl xan Nuriyə və onun himayədarı olan ingilislərə həcv və tənqidi materiallar dərc etdirib, öz partiyasının bayrağını dövlət bayrağından yuxarıda asıb.

Ə. Bəhmənyar 1915-ci ildə britaniyalılar tərəfindən tutularaq Fars əyalətinə göndərilib. Şirazda, Kərimxan qalasında 14 ay zindan həyatı yaşayıb. Zindanda olarkən Osmanlı türkcəsini öyrənib, həmin dildən bir çox şeirləri fars dilinə tərcümə edib. Bəhram Zərdüşti adlı zindan yoldaşından astronomiyanı da öyrənib.

Ə. Bəhmənyar 1917-ci ilin əvvəllərində həbsdən azad olunub və Xorasana göndərilib. O, burada maddi çətinliklərlə üzləşib.

Ə. Bəhmənyar 1923-cü ildə Məşhəd şəhərində “Fikr-e Azad” adlı qəzet çap edib. Bir il fəaliyyət göstərən qəzetin fəaliyyəti dövlət tərəfindən dayandırılıb.

Ə. Bəhmənyar nəhayət ki, Təbriz şəhərində dövlət məmuriyyətinə daxil olub. 9 il maliyyə, təhsil və ədliyyə nazirliklərində çalışıb.

Ə. Bəhmənyar 1927-ci ildə Tehran şəhərinə yollanıb. Ədliyyə nazirliyinin nəzdində məhkəmə orqanlarında xidmət edib. Qəzvin və Həmədan şəhərlərində qazı olub.

Ə. Bəhmənyar 1929-cu ildən Təhsil nazirliyinin xətti ilə müəllimlik fəaliyyətinə başlayıb. Əvvəlcə “Əmir Kəbir”, “Sərvət”, “Şərəf” və “Elmiyyə” adlı orta məktəblərdə, 1931-ci ildən “Darülfünun”, “Darülmüəllimin” adlı müəllimlər institutunda, 1935-ci ildən isə Tehran Universitetində professor ünvanı ilə ərəb dili müəllimi kimi çalışıb. Elmlər doktoru elmi dərəcəsi alıb.

Ə. Bəhmənyar 1942-ci ildən İran Elmlər Akademiyasının (Fərhəngistanın) həqiqi üzvü idi.

Ə. Bəhmənyarın əsərlərinin dili saflığı və sadəliyi ilə seçilir. İbn Malikin “Əlfiyyə” əsərinə yazdığı şərhlə bərabər 1912-ci ildə Kermanda nəşr etdirib. O, Məhəmməd ibn Münəvvərin “Əsrar ət-Touhid” əsərinin tənqidi nəşrini hazırlayıb, 1935-ci ildə Tehranda mətbəyə təqdim edib. Bəhaəddin Məhəmməd Bağdadinin “Təvəssül əlaəl-tərəssül” adlı əsərini 1936-cı ildə Tehran şəhərində nəşr etdirib. Tarixçi İbn Fındığın “Tarix-e Beyhəqi” əsərini hazırlayıb, 1938-ci ildə oxucuların ixtiyarına verib.

Onun nəşr etdiyi bir çox kitablarda klassik İran və ərəb ədəbiyyatının görkəmli ədiblərinin yaradıcılığı, həmçinin mühüm elmi-nəzəri məsələlər təhlil olunub.

Əhməd Bəhmənyar Sahib bin Abbadın bioqrafiyasını hazırlayıb. Həmin bioqrafiya 1965-ci ildə Tehranda çapdan çıxıb. Əbu Mənsurun “Kitab əl-əbniyyə ən həqaiq əl-ədviyyə” adlı əsərini giriş, şərh və təshihlərlə çapa hazırlayıb. Bu kitab 1967-ci ildə Tehranda nəşr olunub.

Ədəbiyyat nəzəriyyəsi sahəsində tanınmış mütəxəssis hesab olunan Əhməd Bəhmənyar öz dövründə görkəmli ədəbiyyatşünas və tənqidçi kimi şöhrət qazanıb.

İran ədəbiyyatşünaslığına böyük töhfələr verən və bu gün də elmi əhəmiyyətini qoruyub saxlayan onlarla monoqrafiya, dərslik və elmi məqalələrin müəllifi olan Ə. Bəhmənyar fars folklorunun yorulmaz toplayıcılarından idi. Onun zərbməsəllərdən ibarət olan “Dastanname-ye Bəhmənyari” əsəri isə 1978-ci ildə Tehranda işıq üzü görüb.

Ə. Bəhmənyar nəşrə hazırladığı və geniş önsöz yazdığı 3 cildlik “Ərəb ədəbiyyatının tarixi” kitabı ali məktəblərdə dərslik kimi tədris olunub.

Bir ədəbiyyatşünas və tənqidçi kimi geniş maraq dairəsində olan Ə. Bəhmənyar Səlcuqlular sülaləsindən bəhs edən “Zübdət ət-təvarix” kitabını ərəb dilindən fars dilinə tərcümə edib.

Əhməd Bəhmənyar şair idi. Klassik üslubda xoştəb şeirlər yazıb, xatirəsini qələmə alıb. Bu xatirə “Yaddaşt-e əyyam-e əvaraqi” adı ilə Bastani Pərvizi tərəfindən nəşr edilib.

Ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafında əvəzsiz xidmətləri olan görkəmli alimin əsərləri hələ də milyonluq tirajla nəşr olunur.

Ə. Bəhmənyar 1955-ci ildə Tehran şəhərində dünyasını dəyişib, Kərbəla şəhərində dəfn edilib.

Bu kiçik yazımızda Əhməd Bəhmənyarın həyatı və fəaliyyəti, əsərləri, monoqrafiyaları, məqalələri, haqqındakı digər materialları, tərcümələri, redaktə etdiyi işlər tam əhatə olunmayıb. Amma onu tanımaq baxımından yararlıdır.