ANA DILININN STATUSU QALXMALIDIR!

21 fevral, 1999-cu ildən bəri dil müxtəlifliyi və insanların ana dilindən istifadə hüququ haqqında məlumatlandırmaq üçün təqvimdə ANA DİLİ GÜNÜ kimi tanınıbdır. Bu gün Beynəlxalq Ana Dili Günü kimi qeyd edilir. 21 fevral Günü həm də insan hüquqları müdafiəçilərinə aiddir, həmçinin müəllimlərlə və dillərlə işləyən digər peşələrə aiddir.  Amma sadəcə təqvimdə bur gün deyil.

Bu günün önəmi millətçilik populizmindən uzaq durmağa və xalqlar arasında divarların aradan qalxmasına xidmət edir.

Dil mədəniyyətin daşıyıcısıdır. Cəmiyyətdə mədəni müxtəlifliyə hücum, yəni müxtəlifliyin qarşısını almaq, dil müxtəlifliyinə hücumdur. Populist millətçiliyin artması ilə əlaqədar olaraq divarların tikilməsi təhlükəsi olan bu incə məqamı unutmaq olmaz. Avropa ziyalıları siyasi mühitdə populist millətçiliyin artmasını görəndə milli azlıqların dillərinin yaşanması və inkişafına görə narahatlıqlarını bildirirlər.

Bunun əksinə olaraq cəmiyyətdəki çoxdilliliyi resurs, bir qaynaq kimi, kimi görürlər və vu neməti qorumağa çağırırlar. Ana dillərinin müxtəlifliyini dəstəkləmək həm qanun baxımından, həm də maddiyyət-iqtisadiyyat baxımından faydalıdır. Həm də uşaqlarımıza , öyrənciyə müsbət kognitiv (bilişsel) təsir göstərir.

Unutmamalıyıq ki, bu gün yaşadıqları yerdən asılı olmayaraq bütün uşaqların ana dili ilə böyümək və danışmaq hüququ vardır. 196 dövlət tərəfindən imzalanmış Uşaq Hüquqları Konvensiyası, etnik, dini və ya dil azlığına və ya yerli əhaliyə mənsub olan uşaqların öz mədəni həyatı, öz dini etiqadları və istifadəsi hüquqlarından məhrum edilməməsini açıq şəkildə göstərir.

İnsanlara ana dilini qorumağa kömək etmək yalnız mənəvi cəhətdən doğru deyil, həm də cəmiyyət üçün müdrik haldır, qazanclıdır çünki hər cür sosial-iqtisadi hərəkətliliyi zənginləşdirir. Elmi tədqiqatlarcoxdilliliyin beynin inkişafı üçün yaxşı olduğunu göstərir,və çoxdilli şəxslərin daha yaradıcı olduqlarını irəli sürürlər. Bundan əlavə, sonrakı həyatında demens inkişafının qarşısını aldığına dair dəlillər var.

Ancaq xoşbəxtlikdən, vəziyyət beynəlxalq səviyyədə tamamilə ümidsiz görünmür. Məsələn, Sinqapur, çoxdilliliği ölkənin mədəni müxtəlifliyi üçün mərkəziməqam hesab edir. İsveçdəİsveç dilindən başqa dillərin inkişafı Ana Dili fənninin tədrisi təklifi ilə dəstəklənir. Milli azlıqlar və ana dili təhsili ilə bağlı İsveç qanunvericiliyi bənzərsizdir və qorumalı olduğumuz bir məqamdır.

Isveçdə Ana dili fənni 1977-ci ildə Ana Dili İslahatı ilə əlaqədar olaraq qurulmuşdur. Ana dili tədrisinə laqeydlik edilmiş və tətbiqetmə problemləri ilə əlaqələndirilmiş olsa da (bax Ganuza & Hedman, 2015), fənnin ləğv edilməsi üçün siyasi təkliflərin olmasına dair heç bir araşdırmada və ya praktikada dəstək tapmamışdır. Bunun əvəzinə, tədqiqatlar fənnin genişləndiyi, daha çox sahə aldığını və inkişafını dəstəkləyir, bu da hökumətin 2019 (SOU 2019:18) sorğusundan irəli gəlmişdir.

Nədən Ana dili vacibdir? Səbəbi ana dili fənninin fərd, məktəb və cəmiyyət üçün vacib olmasıdır, məsələn:

• Ana dili tədrisin məqsədi şagirdlərə öz ana dili haqqında və ana dilində bilikləri inkişaf etdirmək imkanı verməkdir. Ana dili uşaqların dili, kimliyi, şəxsiyyəti və düşüncə inkişafı, koqnitiv inkişafı üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Yaxşı inkişaf etmiş ana dili ikinci dilini (ölkənin dominant dilini), digər dilləri və digər fənnləri öyrənmək üçün yaxşı şərait, zəmin yaradır.
• Fərd perspektivindən başqa, ana dili deyimiz fenomen bir bəşəriyyətin hər hansı bir mədəni irsi, tarixi irsi, və dünya elminin – linqvistikanın və etnografiyanın bir parçasıdır və onun qorunması vacibdir, önəmlidir.
• Cəmiyyət perspektivindən, cəmiyyətin inkişafı baxımdan önəmlidir.
• Pedagoji baxımdan: başqa fənnlərin öyrənməsinə kömək edir.
• Fərdin və bir toplumun psixoloji vəziyyətinə təsir edir. Bunu ana dilindən məhrum olan insanlar öz üzərində daim hiss edir.
• Inteqrasiya baxımından.

1. Bir dildə yalnız evdə danışmaq yetərli deyil, çünki yuxarıdakı sadalanan bacarıqların ana dilində avtomatik olaraq inkişaf etməsi demək deyil. İsveç dili tədrisi ilə eyni şəkildə ana dili fənni oxuma və yazma bacarıqları, məktəb əsaslı, genişləndirilmiş və inkişaf etmiş bir dil istifadəsi və bədii ədəbiyyat da daxil olmaqla mətn növlərinin genişləndirilmiş repertuarını əldə etmək imkanı təmin etmək niyyətindədir. Bunların hamsını mütləq şəkildə evdə, təkçə ailədə danışmaqla təmin etmək mümkün deyildir.

Elmi tədqiqatlar göstərir ki, ana dili fənninin tədris müddətinin az olmasına baxmayaraq (məsələn həftədə bir dəfə 80 dəqiqə dərs) ana dili tədrisində oxuma vərdişləri inkişaf edir (bax: Ganuza və Hedman, 2019), bu da fənnə daha çox yer verməklə daha çox öyrənməyin mümkün olacağını göstərir.

2. Cəmiyyətin inkişaf etmiş dillər və çox mədəniyyətli kompetenslərə (səriştəli kadrlara) ehtiyacı ödənir. Bir fərdin inkişaf etmiş çoxdilli kompetensi (səriştəsi) yalnız həmin çoxdilli fərd üçün deyil, həm də bütün cəmiyyət üçün xeyirlidir (Bourdieu 1977). İsveçdə və Avropa İttifaqının digər dövlətlərində mövcud dil qanunvericiliyi və dil siyasəti daxilində bu fikir hakimdir və cəmiyyət üçün vacib olaraq geniş həyata keçirilir. Bir ölkənin cəmiyyəti və hətta bütün Aİ yalnız dominant dil (rəsmi dil) qabiliyyətindən deyil, həm də çoxmədəniyyətli səriştədən də faydalanır kı, burada Ana Dili fənninin də bu inkişafda qatqısı böyükdür.
3. Ana dilini bilmək başqa fənnləri öyrənmək üçün də əlverişli şərait verir. Bir dildə yüksək səviyyəli bir səriştənin olması, başqa bir dildə müvafiq səriştəyə yiyələnmək üçün geniş imkanlar yaradır. Bu fikrin əsası görkəmli Kanadalı alim Cim Kamminsin (Jim Cummins) 1979 cü ildə nəşr olunmuş Qarşılıqlı Asılılıq Fərziyyəsi əsərindən irəli gəlmişdir.Kamminsin nəzəriyyəsi insanlarda dillər arasında qarşılıqlı asılılığın olmasını şərtləndirir.

ABŞ-da daha geniş bir araşdırma bunu təsdiqləyir. Tomas və Kollierin, məktəb boyunca həm İngilis, həm də İspan dili fənləri üzrə təlim alan eyni sosial-iqtisadi imkanları olan 40.000 şagirdin üzərində apardığı sistematik araşdırmaların nəticələri göstərir ki, müqaisədə məktəblərini yalnız İspan və ya İngilis dillərində bitirənlərə daha yaxşı məktəb nəticələri əldə etmişdilər (Thomas & Collier, 1997, 2002).

Digər bir İsveç tədqiqatı, məktəb dövründə 5 və 6-cı siniflərdə 36 Somali kökənli İsveç dilində danışan məktəbli üzərində aparılmışdır. Bunların da hamısı ana dilini təliminə qatılmışdılar və 5 və 6-cı siniflərdə Somali dilini öyrənən şagirdlərin mətni başa düşmə göstəriciləri ilə iki il sonrakı sinifləri arasında İsveç dili, riyaziyyat və Ana Dili kimi ortalama qiymətləri arasında müsbət bir əlaqə təsbit edilmişdir. Özəlliklə güclü əlaqə /asılılıq Somalidilində mətni oxuyub anlama ilə İsveç dilində müvəffəqiyyət arasındakı müsbət əlaqənin olmasıdır. Qeyd olunur Somali dilində (ana dilində) mətni oxuyub anlama nəticəsi nə qədər yaxşı olarsa, İsveç dili ikinci dil olaraq daha yaxşı inkişaf etmiş olur Ganuza & Hedman, 2018).

Bu tip nəticələr şagirdlərin həmçinin psixososial inkişafına da müsbət təsir göstərə bilir. Bu həm yeni gələn şagirdlərə aiddir, həm də İsveçdə anadan olub böyüyən milli azlıqlara aiddir.

Cəmiyyətə inteqrasiya. Ana dili müəllimləri çox vaxt məktəblə ev arasında işbirliyində həlledici rol oynayırlar və yeni gələn valideynlər üçün valideynlər təhsil sahəsində lider kimi iştirak edirlər. Bundan əlavə, məktəblərdə ana dili müəllimləri başqa fənlərin tədrisi zamanı  müəllim olaraq çalışırlar. Beləliklə, ana dili müəllimləri yeni gələn şagirdlərin və onların ailələrinin inteqrasiyası üçün vacib və bir çox hallarda əvəzolunmaz rola malikdirlər.

Avropa İttifaqı ölkələrində Ana dilinin tədrisi çərçivəsində tələbələrin çoxdilliliyini (ailədə danışılan dillər və cəmiiyətdə danışılan rəsmi dil, elmdə 2-3 dili danışma halına multilinguializm deyilir) inkişaf etdirmək üçün davam edən yaxşı pedaqoji işi ləkələyən siyasi təkliflər Ana Dili fənnilə məşğul olanlar tərəfindən böyük narahatlıq hissi ilə qarşılanır. Bu sahə, ümumiyyətlə ana dili müəllimlərini işləyən və müəllimlərin pedaqoji təlimlərinə müntəzəm olaraq kömək edən ana dili idarələrindən, tədris ocaqlarından və s. vahidlərindən ibarətdir. Ana dili tədrisini ləğv etməyə dair təklifləri və İsveç məktəblərində Ana dili tədrisnə şəraitin olmaması, yaxşı nəticələr verən bir pedaqoji təcrübəyə qarşı bədnam və təşəbbüssüz bir hücum kimi qiymətləndirilir (Cummins, J; Thomas, W., & Collier, V. P).

4. Bir sıra tədqiqatlar ana dilinin koqnitiv inkişaf üçün (idrakın inkişafı üçün) və linqvistik inkişaf üçün əhəmiyyəti barədə yazmışlar və şagirdlərin ana dilindən istifadə etmələrinə imkan verməyin digər məktəb fənlərində daha yaxşı nəticələr əldə etmələri üçün daha çox fürsət yaratdığından  .

“Məktəbəqədər təhsil müəssisələrində çoxdilli uşaqların dil açıb danışması” adlı məqaləsində (İsveç Məktəbi İnkişaf Agentliyi 2006:18) ana dili düşüncənin inkişafı üçün zəruri bir vasitə olaraq, eyni zamanda öyrənmək üçün bir vasitə kimi təsvir edilmişdir. Bundan əlavə, ana dilini öyrənən bir uşağ yalnız söz və qrammatika öyrənmir. İnsanlar həm də normaları, dəyərləri və qaydaları öyrənirlər. Mədəniyyət və yaşam tərzində sosializə olunurlar. Ana dili vasitəsi ilə nəyin “doğru” və nəyin yalnış olduğunu, “səhv” olduğunu öyrənirlərş Bu da o deməkdir, ki ana dili ilk növbədə uşaqların özünühissetmə, özünəhörmət və öz kimliyi/ şəxsiyyəti üçün vacibdir.

Abrahamsson və Bergman (2005:14,15) yazırlar ki, birinin dil biliklərini təsvir edə bilmək üçün öncə bir dili bilmək nə deməkdir onu özümüzə soruşmalıyıq.  Dil bilikləri adətən üç ünsürə bölürlər: sözlərin tələffüzü, söz ehtiyatı /lüğət və qrammatika. Son zamanlarda alimlər dilin yalnız ifadələrinə, cümlələrə və sözlərə diqqət yetirmirlər, həm də şagirdlərin ikinci dildə danışarkən ümumiyyətlə necə işlədildiyi ilə maraqlanırlar, müxtəlif fərqli kontekstlərdə və başqa məqsədlərlə istifadə etmə qabiliyyətlərinə baxılar.

Kammins iki tip kontekstdən bəhs edir. 1) Gündəlik sosial vəziyyətlərdə istifadə olunan dil. Məktəbyaşında bir uşağın yeni dili bu səviyyədə öyrənə bilməsi təxminən iki il çəkir. 2) Daha yüksək koqnitiv səviyyəsindəki və uşaqların dildən düşüncə vasitəsi olaraq istifadə edə biləcəyi bir dil və akademik dil. Dili məktəb şəraitində bu səviyyədə öyrənə bilmək ən az 4-8 il çəkir. Bergman et al. (1992:64,74) az yaşda öyrənməklə sonradan öyrənməyin çox böyük fərqi olduğunu vurğulayırlar. Ana dilinin ikinci dilin öyrənilməsinə təsir göstərdiyini və tələbənin bu ikinci dildə hansı yaşda başlamasında asılı olaraq yeni dilləri haqqında təməl biliklərin əldə olunmasının səkkiz ilə qədər davam edə biləcəyi qənaətindədirlər. Müəlliflərə görə, şagirdlər üçün məktəb işində ikinci dilin istifadəsi getdikcə daha çox kognitiv çətin iş tələb edən fəaliyyət və tapşırıqlar deməkdir.

Alimlər dilin həm inkişaf etmiş bir düşüncə vasitəsi, həm də tələbənin abstrakt mücərrəd anlayışları və mürəkkəb əlaqələri anlamaq, inkişaf etdirmək və ifadə etmək bacarığına böyük tələblər qoyan bilik əldə etmək üçün bir vasitə kimi fəaliyyət göstərməli olduğuna inanırlar. Bu bilik qiymətləndirilməlidir, bu isə linqvistik anlayışa son dərəcə vaxt ayırmalı olan ikinci dil tələbələri üçün xüsusi bir çətinliyə çevrilir.

Ana dilində yazıb- oxumaq, dilini inkişaf etdirmək hər bir insanın doğal haqqıdır. Körpələr qulaqlarını dikdikdə, ana dilində konsentrə olurlar. Sükunət olduqda, xarici dillərdə danışanlardan daha çox ana dilində danışan insanlarla maraqlanırlar. Frontiers in Psychology-jurnalında nəşr olunan bir elmi iş bunu aydın göstərir. Artıq beş aylıq olduqda, uşaqlar ana dilinə açıq bir üstünlük verirlər, baxmayaraq ki, bu dili mənimsəməyə qətl edilən yol çox uzundur. Bu, uşaqların məlumatları necə mənimsəməsindən aydın olur. Ana dilində danışan insanlar digər dillərdə danışanlardan daha çox uşağın diqqət çəkir. Məktəbəqədər sinifdə və məktəbdə və sonrakı təhsil ocaqlarında uşaqlara və yetkinlərə ana dilini inkişaf etdirməyə imkan və şərait yaradılmalıdır. Bu imkanlar ana dilini təkçə məcburi məktəb, orta məktəb və müvafiq məktəb formaları ilə tədris etməklə məhdulaşdırılmamalıdır.

Ana dilində təhsil almağa qadağa qoymaq, ana dilində qəzet, radio və televiziyaya çıxmaq imkanına qadağa qoymaq ksenofobiya əlamətləridir (xenophoby Qədim Yunan dilindən tərcümədə yabancı dil və mədəniyyət ünsürlərinə qarşı qorxu və nifrət deməkdir). Bir dövlət sistemində tətbiq olunan belə qadağalar bir xalqa qarşı, etnik qrup və ya dini qrup arasında qəbul edilən qarşıdurmanın bir ifadəsidir. Ksenofobiya bir qrupun fəaliyyətindən şübhələnmək, onun varlığını aradan qaldırmaq istəyi və ya öz milli, etnik və ya irqi kimliyini itirmək qorxusu ilə özünü göstərə bilər.