AZƏRBAYCAN NÜMAYƏNDƏLƏRININ TEHRAN HÖKUMƏTI ILƏ APARDIQLARI MÜZAKIRƏLƏR BARƏSINDƏ BƏYANNAMƏ

Əziz və dəyərli həmvətənlər, dostlar!
Ötən saylarımızda 29 aprel – 10 may 1946-cı il tarixli Tehran-Təbriz müzakirələri barədə “Tehran-Təbriz yolunda” ünvanlı 10 yazı diqqətinizə təqdim olunmuşdu.
Bu materiallar əsasən 1945-1946-cı illərdə Azərbaycan Demokrat Firqəsinin orqanı olaraq nəşr olunmuş “Azərbaycan”qəzetinin müvafiq saylarından götürülmüş “Azərbaycanın müxtəlif təbəqələri tərəfindən Tehranan göndərilmiş nümayəndələrə teleqraflar” başlıqlı yazıların əsasında tərtib edilmişdir.
“29 aprel – 10 may 1946-cı il tarixli Tehran-Təbriz müzakirələri barədə” ünvanında tərəfimdən təqdim edilmiş ilk yazıda qeyd edilmişdi ki, İranın 4 aprel 1946-cı il tarixli Sovet-İran sazişinin 3-cü maddəsi üzrə öhdəliklərindən (“Azərbaycan məsələsi İranın daxili işi olduğundan mövcud qanunlara görə hökumətlə Azərbaycan əhalisi arasında və Azərbaycan xalqına xeyirxah münasibət ruhunda islahat keçirməyin dinic yolu tapılacaqdır”) çıxış edən İranın Qəvamüssəltənə hökuməti Azərbaycan Milli Hökumətinə İran hökuməti ilə danışıqlara başlamaq imkanı verən 22.04.1946-cı il tarixli 7 maddədən ibarət bir bəyannamə verdi və Azərbaycan nümayəndə heyəti də S.C.Pişəvərinin təbirincə desək, “Azərbaycan məsələsini sülh yolu ilə həll edib qardaş qanı tökülməməsinin qarşısını almaq üçün” İran hökumətinin dəvətini qəbul edərək 1946-cı ilin aprel ayının 28-də Təbrizdən Tehrana getdi.
“Azərbaycan” qəzeti 30.04.1946-cı il tarixli 186-cı sayında “Böyük hərəkət” başlıqlı yazısında Azərbaycan xalqının bu danışıqlara hansı ümid və inamla öz nümayəndələrini Təbrizdən Tehrana yola saldıqlarını canlı təsəvvür edilə biləcək dərəcədə çox gözəl üslubda şərhlər verir.
27.04.1946-cı il tarixində axşam Təbriz radiosunda Qəvvamüssəltənə hökumətinin dəvəti əsasında S.C.Pişəvərinin başçılığı altında Azərbaycan nümayəndə heyətinin Tehrana səfərini eşidən fabrik-zavod fəhlələri, firqə üzvləri, şəhərin müxtəlif təbəqələrindən olan insanlar səhəri gün, 28.04.1946-cı il tarixində sübh saat 4:30 iradələırində Təbrizin Səttarxan xiyabanına axışdılar. Eyni zamanda da Milli Hökumətin “Saat meydanı”ndakı binasından təyyarə meydanına kimi 8 kilometrlik yolun hər iki tərəfində xalq qoşunlarının dəstələri düzlənmişdi. Bu insanlar öz nümayəndələrini Tehrana yola salmaq üçün toplanmışdılar. Səfərə gedən heyət təyyarə meydanına doğru hərəkət etdiyi zaman Azərbaycan Milli Məclisinin sədri cənab Şəbüstərinin göstərişi ilə Quran gətirdilər və onları Qurani-Məcidin altından keçirdilər. Nümayəndə heyəti yolun hər iki tərəfində səf bağlayan camaatın arasından keçib təyyarə meydanına getdilər. Cürbəcür şüarlarla təyyarə meydanına toplaşan camaatın sayı 20 mindən artıq idi.
Nümayəndə heyətinin üzvləri təyyarə meydanında maşınlardan endikdən sonra onlardan çoxlu sayda filmlər və əkslər götürüldü, oraya toplaşanlar nümayəndələrə, xüsusilə cənab Pişəvəri və cənab Qazi Məhəmmədə arasıkəsilmədən gül dəstələri təqdim edirdilər. Burada xalqın gurultulu alqışları ilə müşayiət olunan Şəbüstəri, Pişəvəri və Məhəmməd Qazi cənablarının coşqun nitqlərindən sonra Azərbaycan nümayəndə heyəti saat 10-da təyyarə ilə Tehrana yola salındı.
“Azərbaycan” qəzetinin 01.05.1946-cı il tarixli 187-ci sayında verilən məlumata görə 28.04.1946-cı il tarixində güclü maneələrə baxmayaraq səhər saat 11.20-də “Mehrabad” aeroportunda yerə enmiş Azərbaycan nümayəndələrini qarşılamaq üçün Tehran sakinləri qaçaq şəkildə sel kimi aeroporta tərəf axışdılar. Belə ki, jandarma və polis qüvvələri Tehran fəhlələrinin və azadlıqsevərlərinin aeroporta gəlməsinin qabağını şiddətli bir şəkildə almağa çalışırdılar. Nəticədə jandarma zabitlərinin göstərişi ilə fəhlələrə tərəf atəş də açılmışdı. Tehrandakı tütün fabrikinin İsmayıl adlı bir nəfər fəhləsi ölmüş və 4 nəfər yaralanmışdı. Bütün bu qəbildən olan təzyiqlərə baxmayaraq xalq Azərbaycan nümayəndələrini görmüş və qarşılamışlar. Onlar “Yaşasın yurdumuzun böyük nümayəndələri!” deyə nümayəndələri alqışlamışlar. Sonra “Mehrabad” aeroportuna gələn insanlar Azərbaycan nümayəndələrini əlləri üstünə götürüb həyacanlı alqışlar içərisində avtomobillərinə çatdırmışlar.
Bütün xalq böyük bir həyəcana bürünmüşdü. Bütün ümidlər yalnız Azərbaycana deyil, eləcə də bütün İrana azadlıq, milli və demokratik hüquqlar bəxş edəcək nümayəndə heyətinin fəaliyyətinə və onların mərkəzi hökumətlə aparacaqları danışıqların, müzakirələrin nəticələrinə bağlanmışdı. Bununla bağlı Tehranda böyük bir izdiham gözlənilirdi, amma qabağı alındı.
Həmin gündən başlayaraq Azərbaycanın müxtəlif təbəqələri tərəfindən Tehrana getmiş nümayəndələrin diqqətinə Təbrizdə çıxan “Azərbaycan”, “Azad millət”, “Yeni Şərq” və Tehranda nəşr olunan “Rəhbər”, ” Mərdom”, “Zəfər”, “Rəstaxiz-e İran”, “Dad”, “Necat-e İran”, “Ajir”, “Keyhan”, “İran-e ma” qəzetləri vasitəsilə yuzlərlə, minlərlə teleqraflar göndərildi. Həmin teleqraflarda öz müqəddəs məramları yolunda hər cür fədakarlığa hazır olaraq son damla qanları qalana qədər şanlı Azərbaycan torpağını və azadlığını müdafiə etməyə hazır olan xalq öz nümayəndələrindən İran mərkəzi hökuməti ilə danışıqlarda İranın istiqlalı hüdudunda Azərbaycan Milli Hökumətinin, onun rəsmi dövlət dili elan etdiyi ana dilinin azadlığının qorunmasını və bütün İranın əyalət və vilayətlərində demokratik bir rejimin qurulmasını, həqiqi milli bir dövlət yaratmağı və İran millətinin hüququnun qorunmasını, yerli hakimiyyət orqanlarına, bələdiyyələrə, parlamentə azad və demokratik seçkilərin keçirilməsini danışıqlarda əsas müzakirə mövzusu olaraq ortaya qoymalarını və bu istəklərin icrasına nail olmalarını ciddi surətdə tələb edirdi.
Sözsüz ki, Qəvamüssəltənə hökuməti, onun imperialist hamiləri müzakirələrin gedişi zamanı Azərbaycan nümayənələri tərəfindən onların qarşısına qoyulan və xalqın sözügedən tələblərini əks etdirən 33 maddədən ibarət bəyannaməsini qəbul edə bilməzdilər, bu tələblər onların Yaxın və Orta Şərqdəki, hətta Şimali Afrikanın bir sıra ölkələrindəki iqtisadi və siyasi mənafeləri ilə daban-dabana zidd idi. Elə bu səbəbdən də ilkin müzakirələrdən sonra Qəvamüssəltənə hökuməti onlar tərəfindən təqdim edilmiş 7 maddədən ibarət bəyannamədən kənara çıxmamağı qərara aldı. Qəvamüssəltənə 1946-cı ilin may ayının 13-də verdiyi bəyanatında “Azərbaycan nümayəndələri Azərbaycan qoşununun və fədailərinin komandirlərinin İran mərkəzi hökuməti tərəfindən təyin olunmalarına razı olmadıqlarına, mülkədarların kəndlilər arasında bölünmüş torpaqlarının İranın gələcək parlamenti tərəfindən təsdiq olunmasını tələb etdiklərinə və s. tələblərə görə müzakirələr nəticə vermədi” deyə bildirdi (“Azərbaycan” qəzeti. ADF orqanı, Təbriz, say 200, 16 may 1946).
Bunun müqabilində isə Azərbaycan nümayəndə heyətinə başçılıq edən Azərbaycan Demokrat Firqəsinin sədri və eyni zamanda Azərbaycan Milli Hökumətinin Baş naziri S.C.Pişəvəri Tehran müzakirələrindən danışaraq “məsələ tək Azərbaycan məsələsi deyildir, söz bütün İranda azadlıq, demokratlıq üsulunun yayılması üstündədir, Tehranın hakim heyətini, böyük feodallarını və torpaq sahiblərini qorxuya salan da burasıdır” deyə cavab verdi (“Azərbaycan” qəzeti. ADF orqanı, Təbriz, say 199, 15 may 1946).
Həmin danışıq və müzakirələrin gündəlik gedişini izləmək, müzakirə obyekti olaraq tərəflərin bir-birinin qarşısına qoyduqları təklif və tələblərlə tanış olmaq, onların uğursuzluqla nəticələnmə səbəblərini dəyərləndirmək məqsədilə “Azərbaycan” qəzetinin 17.05.1946-cı il tarixli 201-ci sayında dərc edilmiş “Azərbaycan nümayəndələrinin Tehran hökuməti ilə apardıqları müzakirələr barəsində Bəyannamə” tam mətni ilə olduğu kimi əziz oxucularımızın diqqətinə təqdim edilir.

Səməd Zülfəli oğlu Bayramzadə,
24 mart 2021-ci il

Azərbaycan nümayəndələrinin Tehran hökuməti ilə apardıqları müzakirələr barəsində Bəyannamə.
İranın Baş naziri Qəvamüssəltənənin dəvətinə görə 28.04.1946-cı il tarixində Azərbaycan Milli Hökumətinin Baş naziri cənab Pişəvərinin başçılığı altında bir heyət Azərbaycan məsələsini dinc yolla həll edib qardaş qanı tökülməsinin qarşısını almaq üçün Tehrana getdi.
Bu heyət Tehran hökumətinin səlahiyyətli məqamları və nümayəndələri ilə danışığa girişib bir müvafiqətnamə (razılaşma – red.) bağlamalı və bu müvafiqətnamə göndərilmiş heyətə verilmiş etibarnamənin əsasında Azərbaycan Milli Hökuməti və cənab Qəvamüssəltənə dövləti tərəfindən təsdiq olunduqdan sonra rəsmiləşməli idi.
Bazar ertəsi günü 29.04.1946-cı il tarixində saat 5-dən etibarən Azərbaycan nümayəndə heyəti ilə Müstəşarüddövlə, Fərmanfərmaiyan, Lənkərani və İpəkçiyan cənablarından ibarət olan Tehran hökumətinin nümayəndələri arasında danışıqlar başlandı. Danışıqların 1-ci iclası ümumi məsələlər barəsində axıra yetişdi. Həmin günün sabahı (30.04.1946-cı il tarixində – red.) 2-ci iclasda Tehran hökumətinin nümayəndələr heyəti cənab Qəvamüssəltənə dövlətinin 21.04.1946-cı il tarixli bildirişini göstərib danışıqlardan ötəri təqdim etdilər.
Bildirişin mətni bu qərar ilədir:
Dövlətin Azərbaycan barəsində bildirişi.
İndiki dövlətin təşkil olunduğu gündən Azərbaycan işləri xüsusi bir diqqət cəlb edərək o əziz həmvətənlərimizin niyyətlərini təhlil etdikdən sonra nazirlər heyəti qərara aldı ki, Əsas Qanun və ayrıca qəbul olunmuş qanunların icra hakimiyyətinə icazə verdiyi hüdudda o əyalətin əhalisinin arzuları təmin olunsun, onları qardaşlıq və vəhdətə dəvət etsin. Buna görə dövlət heyətinin bu barədə qəbul edilmiş qərarı ictimaiyyətin diqqətinə təqdim edilməkdən ötrü nəşr olunur:
1325-ci hicri qəməri ilinin rəbi-ol-sani (1907-ci ilin may/iyun – red.) ayında təsdiq olunmuş Əsas Qanuna əlavənin 29, 90, 91, 92 və 93-cü maddələrinə əsasən əyalət və vilayət əncümənlərinə verilmiş səlahiyyətlər Azərbaycanda aşağıdakı qərar ilə müəyyən və təsdiq olunur.
1- Kənd təsərrüfatı, ticarət, daxili nəqliyyat, maarif, səhiyyə, polis, ədliyyə və prokurorluq dairələrinin (idarələrinin – red.) rəisləri və Maliyə naziri əyalət və vilayət əncümənləri vasitəsilə seçilir və qərarlara uyğun olaraq onların rəsmi hökmləri (əmrləri – red.) dövlət tərəfindən Tehranda qəbul olunacaqdır.
2- Vali əyalət əncüməninin nəzərini cəlb etməklə dövlət tərəfindən təyin olunacaq, hərbi və jandarma qüvvələrinin komandirlərinin təyinatı dövlət tərəfindən əmələ gələcəkdir.
3- Azərbaycanın rəsmi dili İranın o biri nahiyyələri kimi fars dilidir. Yerli idarələrin və əməliyyat dairələrinin dəftərxana işləri fars və Azərbaycan (türk) dillərində olur. Amma məktəblərdə 5 ibtidai siniflərdə dərslər Azərbaycan dilində olacaqdır.
4- Vergi gəlirləri və aktivlərinin büdcəsi təyin edildiyi vaxt dövlət Azərbaycan şəhərlərinin abadlığını, səhiyyə və maarif işlərinin islahatının lüzumunu nəzərdə tutacaqdır.
5- Azərbaycanda demokratik təşkilatların və birliklərin fəaliyyəti İranın o biri yerlərində olduğu kimi azaddır.
6- Azərbaycan əhalisi və demokrat işçilər üçün keçmişdə demokratik hərəkatda işrtirak etdiklərinə görə heç bir sıxıntı əmələ gəlməyəcəkdir.
7- Azərbaycan nümayəndələrinin sayının o əyalətin həqiqi cəmiyyətinin (əhalisinin – red.) sayına mütənasib şəkildə artmasına razılıq verilir və 15-ci Məclisin (qanunverici orqanın) fəaliyyəti dövründə bu barədə lazımi təkliflər Məclisə təqdim olunacaqdır ki, təsdiq olduqdan sonra həmin dövr üçün vəkillərin (deputatların – red.) qalmışı seçilsin.
Baş nazir Qəvamüssəltənə.

Azərbaycan nümayəndələr heyəti də öz nəzərlərinin bir hissəsini 33 maddədə Tehran hökumətinin nümayəndələr heyətinə təklif etdilər ki, öz hökumətlərinin diqqətinə çatdırsınlar.
Azərbaycan nümayəndələr heyəti bu 33 maddənin əsasında Azərbaycanda indiki vəziyyətin saxlanılmasını və demokratik islahatların bütün İran üzərində möhkəmlənməsi və genişlənməsini aşağıdakı qərar üzrə tələb etdi:
Azərbaycan məsələsinin dinc və sülh yolu ilə həlli, mövcud olan ixtilafların aradan qaldırılması və bütün İran üzərində demokratik əsasların möhkəmlənməsi üçün 29.04.1946-cı il tarixindən Tehran mərkəzi hökumətinin səlahiyyətli nümayəndələri Sadıq (Müstəşarüddövlə), Sadıq Fərmanfərmaiyan, İpəkçiyan, Lənkərani, Sepehr (Müvərixüddövlə) və Müzəffər Firuz cənabları arasında bir tərəfdən və Azərbaycan millətinin muxtar nümayəndələri Pişəvəri, Sadıq Badeqan, dr.Cahanşahlı, Firidun İbrahimi, Sadıq Dilməqani və Azərbaycan Kürdüstanının nümayəndəsi Məhəmmədhüseyn xan Seyf Qazi cənabları o biri tərəfdən danışığa başladılar. Yuxarıda qeyd olunmuş nümayəndələr öz nöqsansız və iradsız etibarnamələrini mübadilə etdikdən sonra aşağıdakı maddələrin barəsində razılıq etdilər:
1- Keçmiş müstəbid hökumətin ordusu və dövlət məmurlarının təzyiqi, azadlıq və demokratiya düşmənlərinin təhrikləri nəticəsində 1945-ci ilin sentyabr ayının 3-də (1324-cü ilin 12 şəhrivərində) əmələ gəlmiş hərəkat mütərəqqi, demokratik və İranın həqiqi istiqlaliyyəti və ərazi bütövlüyünün zamini olan bir hərəkat kimi tanınır.
2- Keçmiş 3-cü, 4-cü ostanların və Xəmsə vilayətinin aid olduğu Azərbaycan ərazi vahidi formasında muxtar hökumət adı ilə İranın bir hissəsi kimi müəyyən olunur və mərkəzi də Təbriz şəhəridir.
Qeyd: Azərbaycan Kürdüstanının mərkəzi Mahabad şəhəridir.
3- Azərbaycanın pulu və bayrağı İranda qəbul olunan pul və İran bayrağıdır. Ölkədə qüvvədə olan qanunlar Azərbaycan xalqının hüquqları və azadlığı ilə ziddiyəti olmamaq şərtilə Azərbaycanda da qüvvədə olacaqdır.
4- Axırıncı iki maddəni nəzərə almaqla Azərbaycanın daxili işlərini idarə və onlara nəzarət etmək, büdcə xərclərindən ötrü “Milli heyət” adında bir heyət demokratik prinsip və xüsusi nizamnamə üzrə seçiləcəkdir.
5- Bütün ordu və dövlət idarələrinin rəislərinin seçimi Azərbaycan Milli heyətinin öhdəsinədir. Azərbaycan Milli heyəti tərəfindən seçiləndən sonra bu məmurlar mərkəzi hökumətə təqdim olunacaqlar. Onlar ümdə qanunların icrasında mərkəzi hökumətə, Milli heyətin qərarlarının icrasında Milli heyətə tabe olacaqlar.
6- Azərbaycan Milli heyəti bütün ordu və dövlət məmurlarının işə götürülməsində, azad edilməsində və dəyişdirilməsində muxtardır. Bu cür dəyişiklik və əvəzetmələr barədə mərkəzi hökumətə məlumat veriləcəkdir.
7- Azərbaycanda Milli heyətdən əlavə mahal, bölük və vilayət əncümənləri də demokratik prinsiplər üzrə, yəni müstəqim, gizli, ümumi səsvermə ilə (istər qadın, istər kişi və istərsə qoşun heyəti) seçilir və bu əncümənlər öz fəaliyyət dairəsində, yəni vilayət, mahal və bölüklərdə işlərin yaxşı qabağa getməsinə nəzarət edəcəklər.
8- Fədailər və milli qoşun təşkilatı olduğu kimi də qalmalı, öz işlərini və vəzifələrini azadlıq və demokratik prinsipləri müdafiə etmək, müvafiq sərhədləri qorumaq üçün Azərbaycan Milli heyətinə tabe olacaqdır.
9- İndiyə kimi Azərbaycan Milli Hökuməti tərəfindən verilən dövlət və hərbi rütbələr rəsmi olaraq tanınır. Kiçik zabitlərin rütbələri müstəqim halda Azərbaycan Milli Qoşun komandanlığı tərəfindən veriləcək, amma yüksək rütbəli zabitlərin və generalların dərəcələri Azərbaycan Milli Qoşunları komandanlığının təklifi və Milli heyətin təsdiqi üzrə veriləcəkdir.
10- Azərbaycan dövlət idarələrində və Milli heyətdə yazılar Azərbaycan dilində və Azərbaycan Kürdüstanında kürd dilində olacaqdır. Lakin fars dili İranın dövlət dili olduğu üçün mərkəzi hökumətlə Azərbaycan və Azərbaycan Kürdüstanı idarələri, eləcə də Milli heyət arasında yazıların fars dilində olmasının çətinliyi olmayacaqdır.
11- Dərs və təhsil işləri Azərbaycanda ibtidai məktəblərdə Azərbaycan dilində, orta və ali məktəblərdə isə hər iki dildə – Azərbaycan və fars ya kürd və fars dillərində olacaqdır.
12- Azərbaycan Milli Məclisinin indiyədək təsdiq etdiyi və Azərbaycan Milli Hökuməti tərəfindən icra edilmiş qanunlar Azərbaycan Milli heyəti tərəfindən ləğv edilməyincə öz qüvvəsində qalacaqdır (bu maddə Azərbaycan Kürdüstanı barəsində də təsdiq edilir).
13 – Azərbaycanda və Azərbaycan Kürdüstanında dövlət torpaqlarının, azadlıq və məşrutə dümənlərinin, varlıların yerlərinin kəndlilər arasında bölünməsi rəsmiyyətlə tanınır və heç vaxt ləğv edilməyəcək, geri qaytarılmayacaqdır.
14- Tiryək, spirtli içkilər, mənimsəmə və rüşvət, fahişəlik və sair əxlaqi fəsadlarla mübarizə təsdiq olunmuş qanunlar üzrə davam edəcəkdir.
15- Milli heyət təsdiq etmədən hər cür lüks və dəbdəbəli malları, habelə Azərbaycan daxilində istehsal olunan malları idxal etmək qadağandır.
16- Hər cür vergi və rüsumlar Milli heyətin təsdiq etmiş olduğu bir sistem üsulu ilə alınmalıdır və dövlət gəlirlərinin artması üçün indiyədək Azərbaycan Milli Məclisində təsdiq olunub və Azərbaycan Milli Hökuməti tərəfindən icra edilən qanunlar öz imtiyazlarında qalacaqdır.
17- Azərbaycan və Azərbaycan Kürdüstanına haq verilir ki, təqribən İran əhalisinin üçdə birini təşkil edən öz əhalisinin sayına uyğun olaraq vəkil (deputat – red.) seçib Milli Şura Məclisinə (İran parlamentinə – red.) göndərsin. Azərbaycan və Kürdütan nəzarət əncüməni tərəfindən verilən və onların Milli heyətin təsdiqinə yetişən etibarnamələri Milli Şura Məclisində (İran parlamentində – red.) ləğv edilə bilməz.
18- İranın bütün məntəqələrində seçkilərin bir şəkildə olması üçün dövlət öhdəsinə götürür ki, 15-ci Məclis seçkiləri dövründə İran Milli Şura Məclisi (parlamenti – red.) Azərbaycan Milli Hökumətinin qadınlar, cavanlar və qoşun işçilərinə verdiyi haqqı möhtərəm sayıb bütün İranda onu tanısın.
19- Milli Şura Məclisinin (İran parlamentinin – red.) seçkiləri bütün İranda birinci seçki elanından maksimum 10 gün sonra başlayacaq və maksimum bir həftənin müddətində sona çatacaqdır.
20- Azərbaycan və Kürdüstanda vergilərin yüzdə 25-i (25%-i) mərkəzə veriləcəkdir. Amma bu il Azərbaycan və kürd xalqları demokratiya və azadlığı əldə etmək üçün ağır xərclərə düçar olduqlarına görə bu məbləği verməkdən azad oalacaqlar.
21- Mərkəzi dövlət öhdəsinə götürür ki, qabaqcadan Miyanəyədək yetişmiş Tehran ilə Təbriz arasındakı dəmir yolunu tezliklə çəkdirsin.
22- Mərkəzi dövlət heç bir surətdə ordu və dövlət məmurlarının işdən çıxarılması və qəbuluna, habelə dəyişilməsinə dəxalət etməyə haqlı deyil.
23- Azərbaycan və Kürdüstan Milli heyəti gərək maarif, kənd təsərrüfatı və səhiyyə islahatlarını azad surətdə həyata keçirsin.
24- Azərbaycan və Kürdüstanın təbii sərvət və mədənləri yalnız Azərbaycan və Kürdüstanın ehtiyaclarını təmin etmək üçün istifadə edilir və o nahiyyələrin fabrik-zavodlarının idarəsi öz öhdələrinə qoyulur.
25- Lazım olan zamanlarda xüsusi və şəxsi fabrik-zavodlara nəzarət Azərbaycan və Kürdüstan hökuməti və Milli heyətinin ixtiyarında olacaqdır.
26- Azərbaycanda və Kürdüstanda bütün mətbuatın nəşri Milli heyətlərin təsdiqi ilə olacaqdır. Teatr, klino və radio Azərbaycan və kürd dillərində idarə olunacaqdır. Bu sair dillər barəsində də caiz və keçərlidir.
27- Bütün sənaye, kənd təsərrüfatı, milli və dövlət banklarının idarə edilməsi Azərbaycanda və Kürdüstanda Milli heyətlərin öhdəsindədir.
28- Bütün vergi gəlirləri və rüsumları Azərbaycan və Kürdüstanın yerli xəzinədarlığında toplanacaq və müstəqim olaraq lazımi məsrəfə yetişəcəkdir.
29- Mərkəzi dövlət öhdəsinə götürür ki, Azərbaycan xalqının tələblərini Milli Bankdan ödəsin və bu bankın köçürülmüş sərmayələrini (kapitalını – red.) yenidən qaytarsın.
30- Mərkəzi dövlət öhdəsinə götürür ki, 3-cü və 4-cü ostanın və Xəmsə vilayətinin azadlıq düşmənlərinin əli altında olan Tikab, Saqqız, Bicar, Sərdəşt kimi yerləri təxliyə edilsin, Azərbaycan və Kürdüstanın səlahiyyətli məqamlarına təhvil verilsin.
31- Mərkəzi dövlət öhdəsinə götürür ki, illər boyu millətin hüququna təcavüz edən və qanlı faciələr törədən jandarma təşkilatını ləğv edib onun müqabilində məhkəmə hakimiyyətinə aid olan polis orqanlarını bütün qəsəbələrdə, mahal və bölüklərdə rəsmiləşdirsin.
32- Mərkəzi dövlət öhdəsinə götürür ki, əyalət, vilayət, mahal və bölük əncümənlərini indi Azərbaycanda olduğu kimi demokratik üsul (prinsip) üzrə bütün İranda təşkil etsin.
33- Bələdiyyə təşkilatları bütün İranda dövlət xadimləri dəxalət etmədən demokratik üsul üzrə bütün İranda qurulmalıdır.

Çərşənbə axşamı günü 30.04.1946-cı il tarixində saat 8-də Texniki peşə, incəsənət və ticarət naziri Sepehr Müvərrixüddövlə və Qəvamüssəltənənin siyasi işlər üzrə müavini Müzəffər Firuz cənabları özlərini səlahiyyətli nümayəndələr olaraq təqdim etdilər. 33 maddə onlara da göstərildi. O günün sabahı Pişəvəri və Qəvamüssəltənə cənabları arasında iki mərhələdə xüsusi görüş və müzakirələr keçirildi. Müzakirələrin nəticəsi olaraq aşağıdakı bildiriş Azərbaycan nümayəndə heyəti tərəfindən hazırlanaraq cənab Qəvamüssəltənə dövlətinə verildi. Bildirişin mətni budur.
Cənab Qəvamüssəltənənin xoş niyyəti və verdiyi bəyanat nəticəsində mərkəzi dövlət nümayəndələri və Azərbaycan nümayəndə heyəti arasında aparılan fikir mübadiləsi və dərin mütaliədən sonra belə nəticəyə gəlindi ki, Azərbaycan demokratik hərəkatı Azərbaycanı İrandan ayırmaq məqsədilə yox, əksinə məşrutiyyət və demokratik əsasları İranda təsbit və gücləndirməkdən ötrü əmələ gəlmişdir. Hər cür anlaşılmazlıq və qardaş qanı tökülməsinin qarşısını almaqdan ötrü razılaşma əldə edildi ki, mərkəzi hökumət və Azərbaycan xalqı arasında əsaslı ixtilaf yoxdur. Alt (ikinci dərəcəli – red.) məsələləri həll etməkdən ötrü Azərbaycan nümayəndələrindən bir heyət Tehranda olacaqdır ki, mərkəzi dövlət nümayəndələri ilə işləri məşrutiyyət və demokratik üsullara, xüsusilə Azərbaycan xalqının azadlığına zərər gəlməyəcəyi bir tərzdə həll etsinlər. Bütün məsələlərin həlli və mərkəzi dövlətlə inzibati əlaqələrin yaranması cənab Qəvamüssəltənənin dövlət heyətinin, Azərbaycan Məclisinin (ki, hələlik əyalət əncüməni yerindədir) və Milli Şura Məclisinin (İran parlamentinin – red.) təsdiqinə bağlıdır.
Üçüncü görüşdə cənab Pişəvəri və cənab Qəvamüssəltənə arasında yer bölgüsünə aid olan maddə barəsində fikir ayrılığı üz verdi. Bu məsələ müakirələrin iki gün təxirə salınmasına səbəb oldu.
Ondan sonra cənab Qəvamüssəltənə dövləti müzakirələri yenidən başlamaqdan ötrü bildirşdə nəzərdə tutulan islahatı səlahiyyətli nümayəndələrin vasitəsilə bu qərar üzrə Azərbaycan nümayəndələr heyətinə verdi:
Bildirişin mətni budur:
1. Milli Məclis (parlament – red.) əvəzinə Azərbaycan Əyalət şurası.
2. Azərbaycan Nazirlər heyəti (kabineti – red.) əvəzinə Azərbaycan İdarə heyəti.
3. Yerli nazirlər əvəzinə Azərbaycan idarələrinin rəisləri.

1- Dövlətin eyni maddəsi (bax: Dövlətin Azərbaycan barəsində bildirişi, maddə 1 – red.) qəbul olunur. Amma maliyə rəisi yerli məmurlardan olmalı, maliyə naziri isə dövlət tərəfindən təyin edilməlidir.
2- Vali (ostandar) Azərbaycan əyalət şurasının təklifi ilə təyin olunacaq, əmr isə dövlət tərəfindən veriləcəkdir. Bunların işinin və qayda-qanunlarının qorunması, icra məmurlarına kömək etməkdən ötrü mühafizə qüvvəsi adı ilə silahlı bir təşkilat yaradılır. Bu qüvvənin komandiri əyalət şurası tərəfindən təyin və əmri verilməkdən ötrü Daxili İşlər Nazirliyinə təklif olunur. Ordu qüvvələri yerli hərbi personaldan təşkil olunacaqdır. Sərhədlərin qorunması bu təşkilatın öhdəsində olmaqla lazım olan mərkəzlərdə hərbi hissələri olacaqdır. Bu qüvvələrin komandirləri ləyaqətli və təhsil görmüş yerli zabitlər arasından seçilməklə idarə heyəti tərəfindən təyin və əmrləri mərkəzdən verilir. Bütün lazım olan hesabatlar komandanlıq tərəfindən mərkəzə verilir.
3- Dövlətin 3-cü maddəsi (bax: Dövlətin Azərbaycan barəsində bildirişi, maddə 3 – red.) eynilə təsdiq olunur.
4- Ölkə qanunları üzrə qəbul olunan vergilərin 75%-i yerli idarələrin işçilərinin və mühafizə qüvvəsinin maaşlarını ödəməkdən ötrü əyalət şurasının nəzarəti altında sərf olunacaqdır. Əyalət şurası ictimai xərclərdən ötrü əldə olunan ümumi vergidən 10%-dən artıq olmamaq şərtilə sərf edə bilər.
5- Dövlət maddəsinin eynisi (bax: Dövlətin Azərbaycan barəsində bildirişi, maddə 5 – red.) təsdiq olunur.
Azərbaycan nümayəndə heyəti bu təklifi 1, 6, 8, 10-cu maddələrdə əks olunan islahatla (düzəlişlə) qəbul etdi və dövlətə verdi.

Təklifin mətni budur:
Azərbaycan məsələsini dinc yolla həll etmək və demokratik üsulu İranda möhkəmləndirmək üçün 28.04.1946-cı il tarixindən İran dövlətinin rəsmi nümayəndələri və Azərbaycan nümayəndə heyəti arasında müzakirə əmələ gəlib dərin mütaliə və fikir mübadiləsindən sonra belə nəticə alındı ki, Azərbaycan demokratik hərəkatı Azərbaycanı İrandan ayırmaq məqsədilə olmamış, əksinə demokratik və məşrutiyyət üsullarını İranda möhkəmləndirmək və qüvvətləndirməkdən ötrü olmuşdur. İran dövlətinin rəsmi nümayəndələri və Azərbaycan nümayəndə heyəti aşağıda qeyd olunan madələr üzrə razılığa gəldilər:
1- Azərbaycan əyaləti keçmiş 3-cü və 4-cü ostanlara və Xəmsə vilayətinə aid olur.
2- Bundan sonra “Milli Məclis” istilahı əvəzinə “Əyalət şurası”, “Nazirlər heyəti” əvəzinə “İdarə heyəti”, “nazirlər” əvəzinə isə “yerli idarə rəisləri” istilahı işlədiləcəkdir.
3- Azərbaycan valisi Əyalət şurasının təklifi ilə təyin olunacaq və əmri dövlət tərəfindən veriləcəkdir.
4- Dövlət idarələri, banklar və məhkəmə rəisləri, prokurorlar, nəqliyyat idarələri rəisləri Əyalət şurası tərəvindən seçiləcək və rəsmi hökmlər (əmrlər) dövlət tərəfindən veriləcəkdir.
Qeyd: Maliyə naziri dövlət tərəfindən təyin olunacaqdır.
5- Bunların işinin və qayda-qanunlarının qorunmasından, icra məmurlarına kömək etməkdən ötrü mühafizə qüvvəsi adı ilə silahlı bir təşkilat yaradılır. Bu qüvvənin komandiri Əyalət şurası tərəfindən təyin və əmri verilməkdən ötrü Daxili İşlər Nazirliyinə təklif olunur. Ordu qüvvələri yerli hərbi personaldan təşkil olunur. Sərhədlərin qorunması bu təşkilatın öhdəsində olur. Bu təşkilatın hərbi hissələrinin komandirləri Azərbaycan İdarə heyəti vasitəsilə yerli ləyaqətli zabitlərdən təyin və hökmləri (əmrləri) mərkəzdən veriləcəkdir. Bütün lazım olan hesabatlar polk komandiri tərəfindən mərkəzə veriləcəkdir.
6- İbtidai məktəblərdə təhsil Azərbaycan dilində və orta məktəblərdə isə dərslər hər iki Azərbaycan və fars dillərində olacaqdır. Yerli idarələrdə dəftərxana işləri, ədliyyə və o biri işlər fars və Azərbaycan dillərində icra ediləcəkdir.
7- Məmləkət qanunları üzrə alınan vergilərin 75 %-i idarə işçilərinin əmək haqlarına, mühafizə təşkilatına və başqa islahat işlərinə Əyalət şurasının nəzarəti altında sərf olunacaq.
Əyalət şurası toplanan ümumi vergilərdən 10%-dən artıq olmamaq şərtilə bəzi yan xərclər üçün sərf edə bilər.
8- Azərbaycan demokratik hərəkatı tərəfindən əmələ gəlmiş bütün iqtisadi, ictimai, maliyə və yer (torpaq) islahatı rəsmiyyətlə tanınır.
9- Azərbaycanın həqiqi (real) əhalisinin tənasübü (nisbəti) ilə Azərbaycan nümayəndələrinin (deputatlarının – red.) artırılmasına razılıq verilir. 15-ci qanunvericilik dövrəsi (parlamenti – red.) təşkil olunarkən bu barədə lazımi təklif Məclisə təklif olunacaq ki, təsdiq olunduqda deputat qrupu həmin dövr üçün seçilsin.
10- Dövlət öhdəsinə götürür ki, Milli Şura Məclisinin (İran parlamentinin – red.) seçki qanununa yenidən baxıb yeni qanunu indiki şəraitə uyğun və həqiqi demokratik üsul əsasında (ümumi, müstəqim, gizli, bərabər və mütənasib) tənzim edərək təsdiq üçün Milli Şura Məclisinə təqdim etsin.
11-Bu müqavilə İran dövlət heyəti və Azərbaycan Milli Məclisinin təsdiqinə çatdıqdan sonra rəsmi olacaqdır.
12- Bu müqaviləhnin maddələri Azərbaycan Kürdüstanına da aiddir.

Bu təklif (yuxarıdakı – red.) təzə danışıqların əsası oldu. Pişəvəri və Qəvamüssəltənə cənabları arasında 4-cü görüş və müzakirələrdən sonra demək olar ki, iki tərəf arasında razılıq əmələ gəlib və qərar oldu, cənab Qəvamüssəltənənin siyasi işlər üzrə müavini cənab Müzəffər Firuzun iştirakı ilə yeni bir layihə tənzim olunsun. Nəticədə 09.05.1946-cı il tarixində saat 23-də Baş nazirin siyasi işlər üzrə müavini cənab Müzəffər Firuz aşağıdakı layihəni hazırlayaraq Azərbaycan nümayəndələr heyətinə göstərdi.
Layihənin mətni:
Son zamanlarda Azərbaycanda əmələ gələn və məqsədi bütün İran ölkəsində demokratiya və azadlıq üsulunu möhkəmləndirmək olan demokratik hərəkat nəticəsində dövlət və Azərbaycan nümayəndələri arasında danışıq başlanmış və Azərbaycan nümayəndələri dövlətin 7 maddədən ibarət olan bildirişini qəbul edərək fikir mübadiləsi nəticəsində razılığa gəldilər ki, 7 maddənin əsasında mükəmməl bir şəkildə tənzim olunmuş aşağıdakı maddələr qəbul və icra edilsin.
1- Bildirişin 1-ci maddəsində “Maliyə naziri” ifadəsi “maliyə rəisi” ifadəsinə çevrilməklə “İqtisad və iş idarəsinin rəisi” ifadəsini artırmaqla eynilə qəbul olunur.
2- Azərbaycan valisi (ostandarı – red.) Azərbaycan Əyalət əncüməninin təklifi üzrə dövlətin təsdiqi ilə təyin olunur.
3- Son zamanlar Azərbaycanda əmələ gələn dəyişikliklərə əsas olaraq dövlət Azərbaycanda Milli Məclis adı ilə seçilmiş və yaradılmış təşkilatı Azərbaycan Əyalət əncüməni kimi tanıyacaq və 15-ci Məclis (İran parlamenti – red.) təşkil olunduqda dövlət tərəfindən təklif olunan yeni “Əyalət və vilayət əncümənləri qanunu” təsdiq edildikdən sonra təsdiq olunmuş qanun üzərə Azərbaycan əyalətinin yeni əyalət əncüməni seçkiləri tezliklə başlanacaqdır.
4- Əyalət əncüməninin qərar və qanunlarını icra etmək, işlərin gedişatının yaxşılığını təmin etmək və xüsusilə alınan vergilərin 75%-nin düzgün xərc olunmasına nəzarət etmək üçün vali, idarə rəisləri və Əyalət əncüməninin İdarə heyətindən ibarət Əyalət şurası təşkil olunaraq əncümənin qərarlarını həyata keçirəcəkdir.
5- Azərbaycan hərəkatı nəticəsində hərbi xidmətə çağırılan yerli qüvvələrin vəzifəsini təyin etmək üçün razılıq oldu ki, cənab Qəvamüssəltənə dövləti və Azərbaycan Əyalət əncüməni nümayəndələrindən ibarət yerdə bir komissiya təşkil edilib və onun həlli yolunu təsdiq etməkdən ötrü mərkəzi dövlət və Əyalət əncüməninə təklif edəcəkdir.
6- Azərbaycanın maliyyə vəziyyəti barəsində razılıq oldu ki, Azərbaycan gəlirlərinin 75%-i yerli xərclər üçün müəyyən edilsin və 25%-i də İran ölkəsinin ümumi xərclərini təmin etmək üçün mərkəzə göndərilsin.
Qeyd: Poçt, teleqraf, dəmir yolu və Urmiya gölünün gəmiçilik idarələrinin xərc və gəlirləri istisnadır və onların xərc və gəlirləri dövlət öhdəsinə və ona aid olacaqdır. Belə şərh verilir ki, Azərbaycan Əyalət və vilayət əncümənləri və dövlət idarələrinin teleqramları pulsuz (ödənişsiz – red.) olaraq göndəriləcəkdir.
7- Dövlət söz verir ki, cari (1946/1947-ci – red.) il ərzində Miyana dəmir yolunu Təbrizə çatdırsın, bu iş tez bir zamanda həyata keçirilsin. Bu işin yerinə yetirilməsi üçün Azərbaycan fəhlə və mütəxəssislərinin üstün (prioritet – red.) hüquqa malik olmaları aydındır.
8- Əsas şosse yollarının çəkilməsi və təmir edilməsi dövlətin öhdəsinə, iikinci dərəcəli yollar isə Əyalət əncüməninə aiddir.
9- Hərbi xidmətdən ayrı olaraq fədai adı ilə təşkil olunan könüllü qüvvələr kəndlərin polis qüvvələrinə çevrilir və onun rəisi Azərbaycan Əyalət əncüməninin təsdiqi ilə təyin olunacaqdır.
10- Azərbaycan demokratik hərəkatı nəticəsində Azərbaycan kəndliləri arasında bölünən yerlərdən (torpaqlardan – red.) dövlət torpaqlarına aid olanların bölünməsi ilə dövlət prinsipcə razıdır və öhdəsinə götürür ki, təsdiq üçün birinci fürsətdə onun layihəsini Milli Şura Məclisinə (İran parlamentinə – red.) təklif edərək dövlət torpaqlarının məmləkətin başqa yerlərində yaşayan kəndlilər arasında bölünməsini o layihədə nəzərə alsın, Azərbaycan hərəkatı nəticəsində əmələn və əvəzsiz olaraq əkinçilər arasında bölünən başqa yerlər barəsində mülkədarları qane etməkdən ötrü o mülkədarların təvizi-tərtibini (onlara kompensasiya verilməsini – red.) Milli Şura Məclisinə təklif edəcəkdir.
11- Dövlət bildirişinin 3-cü maddəsinə (yuxarıda bax:Dövlətin Azərbaycan barəsində bildirişi, maddə 3 – red.) uyğun olaraq qərara alındı ki, Azərbaycanda rəsmi və dövlət dili fars dilidir – idarələrin və ədliyyənin dəftərxana işləri və mühakimələr Azərbaycan və fars dövlət dillərində olacaqdır. Razılıq oldu ki, 5-ci sinifdən yuxarı maarif nazirliyinin proqramı üzrə məktəblərdə dərs Azərbaycan və fars dillərində olsun.
12- Dövlət öhdəsinə götürür ki, 15-ci Məclis açıldıqda azadlıq və demokratik əsaslar üzrə qadınların da iştirak edə biləcəyi yeni ümumi, gizli, müstəqim, mütənasib və bərabər seçki qanunu layihəsini Milli Şura Məclisinə (İran parlamentinə – red.) təqdim edəcək və onun təsdiqini təcili istəyəcəkdir.
13- Dövlət borclüdür ki, bütün bələdiyyə əncümənlərinin istiqlalını təmin edə biləcək bələdiyyə əncümənlərinin seçki qanununu demokratik üsul ilə (ümumi, gizli, mütənasib, müstəqim və bərabər) çox tezliklə Məclis əncüməninə təqdim etsin. Bu layihə təsdiq olunana qədər Azərbaycan şəhərlərinin əncümənləri rəsmiyyətlə qalacaqdır.
14- Azərbaycanda azlıqda olan millətlər – kürd, erməni, assuri bu razılaşmanın 11-ci maddəsi üzrə (yuxarıda bax: Layihənin mətni, maddə 11 – red.) ibtidai məktəbdə 5-ci sinfə qədər öz ana dillərində dərs oxuyacaqlar.
15- Azərbaycan əyalətinə sabiq 3 və 4-cü ostanlar və Xəmsə vilayəti daxildir.
16- Bu razılaşmanın qərarlarının icrası cənab Qəvamüssəltənənin dövlət heyəti və bu razılaşma təsdiq olduqdan sonra 3-cü maddəyə uyğun olaraq Əyalət əncüməni adlanacaq Azərbaycan Milli Məclisinin təsdiqinə qədər təxirə salınacaqdır.

Qərar idi ki, cümə günü (10.05.1946 – red.) səhər saat 10-da dövlət heyətinin fövqəladə iclası təşkil olunsun və Azərbaycan nümayəndə heyətindən də bu iclasda iştirak etsinlər. Bu fövqəladə iclasda Azərbaycan nümayəndələri iştirak etmədən səhər saat 11-dən günortadan sonra saat 3:30-a qədər müzakirə və mübahisə əmələ gəldi. Sonda Azərbaycan nümayəndə heyətinin çoxlu güzəştindən bəhs etdiyi təklifi cənab Qəvamüssəltənənin kabinetində olan müxalif və qeyri sabit mövqeyə malik olan üzvlərin təxribatı nəticəsində rədd edildi.
Dövlətin qərarı əvvəl Fərmanfərmaiyan və İpəkçiyan cənabları, sonra cənab Müzəffər Firuz vasitəsi nümayəndə heyətinə bildirildi. Məlum oldu ki, dövlət heyəti 21.04.1946-cı il tarixli bildirişin maddələrindən qırağa çıxmamağı və onun haqqında heç bir təfsir verməməyi qərara alıb. Bu tərtiblə Azərbaycan nümayəndələr heyəti Tehran hökumətinin rəsmi məqamları arasında olan müzakirələrdən heç bir nəticə alınmamış və müzakirələr dayandırılmışdır. Azərbaycan nümayəndələri 13.05.1946-cı il tarixində Təbrizə qayıtdılar. Tehran hökumətinin rəsmi və müvafiq məqamlarının bəyan etdiyinə görə müzakirələrin dayanmasının səbəb və amillərinin birisi də qeyri-məsul məqamlar və ünsürlərin fövqəladə nüfuzu idi ki, müxtəlif yollarla dövlət heyətinin içərisində və xaricində iş görürdülər.
Aydındır ki, onların əsas hədəfi demokratik hərəkatın inkişafının və həqiqi azadlığın bütün İran üzərində qarşısını almaq idi.
İranın Baş naziri cənab Qəvamüssəltənə və onun bəzi həmkarlarının xoş niyyətləri nəzərə alınmaqla təsəvvür edirik ki, hələ iş-işdən keçməyib və hələ də ümid etmək olar ki, Azərbaycan məsələsinin sülh yolu ilə həll edilməsi və qardaş qanı tökülməsinin qarşısını almaq üçün başlanan, amma Tehrandakı bəzi mürtəce və İran millətinin azadlığının düşməni olan ünsürlərin təxribatı nəticəsində dayandırılan müzakirələr yenidən başlansın. Çünki, biz Azərbaycan hərəkatını bütün İranın səadəti və azadlığının, orada meydana gələn demokratik bir rejimin zamini bilirik. Azərbaycan hərəkatı bütün İran azadlıqsevərlərinin ümididir və nəhayətdə azadlığı və demokratik rejimi bütün İranda inkişaf etdirib hamının malı etməyə müvəffəq olacaqdır. Amma təəssüflər olsun, belə görünür ki, Tehranın mürtəce hakimiyyəti jandarma və hərbi sütunlarını (korpuslarını – red.) bizim sərhədlərimizə toplayır və başında da bir sıra planlar becərir ki, heç vəchlə İranın xeyrinə deyildir.
Biz onu istəyirik ki, bizimlə Tehran arasında olan ixtilaflar sülh yolu ilə həll olsun, biz bu nəzəriyyəni elan etdikdə açıq-aşkar deyirik ki, əgər jandarma və hərbi qüvvələr tərəfindən bizim ölkəmizə münasibətdə kiçik bir təcavüz və hücum olarsa, var qüvvəmizlə müdafiə edəcəyik. Azərbaycan milləti öz azadlığını müdafiə etmək üçün axırıncı nəfərə qədər fədakarlığa hazırdır. Biz inanırıq ki, bu müqəddəs hədəfə yetişmək , həqiqi azadlığı və demokratik rejimi bütün İranda bərqərar etmək üçün bütün İran azadlıqsevərləri də bizimlə bir cərgədə mübaricəyə hazırdırlar. Təsəvvür edirik ki, cənab Qəvamüssəltənə şəxsində olan xoş niyyət nəticəsində iş bu yerə çatmasın.
Azərbaycan Milli Hökumətinin Baş naziri Seyid Cəfər Pişəvəri.
Təbriz, 13 may 1946-cı il.

“Azərbaycan” qəzeti, say 201, 27 ordibeheşt 1325/17 may 1946