RƏSUL RZA VƏ GÜNEY AZƏRBAYCAN

Çağdaş dövrümüzdə elə bir yazar tapmaq mümükün deyil ki, yaradıcılığında Güney Azərbaycan mövzusuna yer ayırmasın. İki əsr bundan əvvəl parçalanmış xalqın faciəsini, ayrılıq və həsrətlə bağlı hiss və duyğularını ədəbiyyata gətirilməsi məsələsi əsasən ötən əsrin 40-cı illərindən etibarən gündəmə gəlib. Bir az da dəqiqləşdirsək, 40-cı illərin əvvəllərində Təbrizdə Quzeyli ziyalılar tərəfindən nəşr olunan və yayınlanan mətbu orqanlardakı ədəbi və publisistik yazılarla bu işin möhkəm əsası qoyulub.

Heç şübhəsiz ki, xalq şairləri Süleyman Rüstəmin, Rəsul Rzanın “Vətən yolunda” qəzetində, ”Azərbaycan” dərgisindəki fəaliyyətləri bu sahədə böyük rol oynayıb.

O dövrdə görkəmli şair və ictimai xadim kimi tanınan, eyni zamanda bir müddət kinematoqrafiya sahəsində rəhbər vəzifədə çalışan Rəsul Rza Təbrizə ilk gəlişində həyəcanla bu sözləri söyləmişdi: “Təbriz bizim üçün adi şəhər deyil, sözün əsl mənasında paytaxtdır. Şah İsmayıl Xətainin, Səttarxanın, Bağır xanın, Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin, neçə-neçə söz dahilərinin yadigar qoyub getdiyi şəhərdir. Mənim bura gəlişimdən məqsəd tarixdə ad qoymuş şəhərin və cənublu qardaşlarımızın bugünkü həyatından sənədli film çəkməkdir. İstəyimiz budur ki, qoy gələcək nəsillərə ataların, babaların qəhrəmanlıqla dolu həyatından bir yadigar qalsın…”

R.Rza Təbrizə səfəri ilə, “Arazın o tayında” filmini çəkməklə Cənubi Azərbaycanın iftixar dolu həyat səhnələrini lentə köçürüb əbədiləşdirdi, tarixi bir iş gördü.

 Təbrizin yolları oyum-oyumdur
Yanıq dağdan qalxan duman olaydım.
Dərdli könüllərdə ümid olmasam,
Heç olmasa zəif güman olaydım.

Bu misraları Rəsul Rza 1950-ci illərdə yazıb. Xalq yazıçısı Anarın təbirincə desək, 1945-ci ilin 21 Azər fərəhi də, 46-cı ilin yenə də 21 Azər faciəsi də Şimali Azərbaycan ziyalılarının (eləcə də Rəsul Rzanın-P.M.) şahidi olduqları acı hadisələr idi. Rəsul Rza Təbrizdən əbədi ayrılığın xiffətini çəkərək yaradıcılığında bu duyğuları əks etdirib.

1940-cı illərin birinci yarısında Quzey Azərbaycan ədəbiyyatında Cənub mövzusunda yazılmış ilk əsərlərdən biri də R.Rzanın “Hilal” poeması idi.

Rəsul Rzanın bu mövzuda yazdığı əsərlərindən və “Arazın o tayında” filmindən başqa Güney Azərbaycan qarşısında digər xidməti “Azərbaycan” jurnalının baş redaktoru kimi fəaliyyəti ilə bağlıdır. Məsələyə aydınlıq gətirmək üçün bu mövzudan ətraflı bəhs açmaq yerinə düşərdi.

İkinci Cahan Savaşı illərində Stalinin İrana, özəlliklə Güney Azərbaycanla bağlı müəyyən niyyət və planları vardı. Stalin Güneydə tapdalanan hüquqları uğrunda mübarizəyə qalxmağa hazır olan milli-siyasi qüvvələrin mövcudluğunu da bilirdi. Digər bir tərəfdən isə sovet qoşunlarının həmin əraziyə daxil olması üçün şərait yetişmiş, Qırmızı ordu 1941-ci il avqustun 25-də sərhədi keçib, Güney Azərbaycana daxil olmuşdu. Bu ordu ilə birlikdə bir qrup Azərbaycan ziyalısı da Təbrizə gəlmişdilər. Başda M.C. Bağırov olmaqla rəhbər partiya və dövlət işçiləri, ziyalıları, hərbi qulluqçuları üzərinə fövqəladə bir vəzifə – Güney Azərbaycanda milli-mədəni və siyasi dirçəlişə yardım vəzifəsi qoyulmuşdu.

Siyasi büronun qərarı ilə bu sahədə görüləsi işlər müəyyənləşdirilmişdi və qərardakı bəndlərin bir neçəsi mədəniyyət məsələləri ilə bağlıydı. İlk illər ərəb əlifbası ilə Azərbaycan dilində üç qəzet nəşr etmək nəzərdə tutulmuşdu. M.C.Bağırovun təşəbbüsü ilə yerli əhali arasında siyasi, ideoloji, mənəvi, mədəni iş aparmaq və həm də onlara qayğı göstərmək məqsədilə Azərbaycan K(b)P MK-nın katibi Əziz Əliyevin rəhbərliyi altında xüsusi qrup yaradılmışdı. Bu qrupda təbliğat məsələləri, inzibati-təsərrüfat işləri, xüsusi əməliyyatların aparılması ilə ayrı-ayrı şəxslər məşğul olurdu. Təbrizdə Azərbaycan dilində çıxacaq ordu qəzetinin redaktorluğu Mirzə İbrahimova tapşırılmışdı. “Vətən yolunda” adlanan bu qəzetlə yanaşı digər şəhərlərdə – Urmiyada Zülfəli İbrahimovun redaktorluğu ilə Azərbaycan dilində “Qızıl əsgər”, Rəştdə isə Xasay Vəzirovun redaktorluğu ilə fars dilində “Sərbaze sorx” (“Qızıl əsgər”) qəzetləri çıxırdı.

Sentyabrın 21-dən Cənubi Azərbaycanda fəaliyyətə başlamış missiya tez bir zamanda əhalinin rəğbətini qazana bilmişdi.

Hadisələrin sonrakı inkişafı elə gətirdi ki, 1945-ci ilin oktyabrında sonralar Azərbaycanın İranla Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti yaradıldı. Bu quruma görkəmli şair Səməd Vurğun başçılıq edirdi. Fəaliyyətinin ilk mərhələsində Cəmiyyətin funksiyası Azərbaycanın elm və mədəniyyət sahəsindəki nailiyyətlərini İranda tanıtdırmaqdan ibarət idi. Daha sonra isə İran üçün radio verilişlərinin və başlıca olaraq Azərbaycan ədəbiyyatına həsr olunmuş kitab və kitabçaların hazırlanması kimi fəaliyyət sahələri də buraya daxil oldu.

Cəmiyyətin mətbu orqanı 1945-ci ilin avqustundan Azərbaycan dilində, ərəb əlifbasında şair Rəsul Rzanın redaktorluğu ilə nəşr olunan aylıq ictimai-ədəbi “Azərbaycan” jurnalı idi. Jurnal yüksək polioqrafik səviyyədə olub, 30 min tirajla çıxırdı. Dərgi ilk sayında yazırdı: “Azərbaycan” məcmuəsi xalqımızın qədim mədəniyyəti və ədəbiyyatı, tarixi və azadlıq mübarizəsilə oxucularımızı müntəzəm surətdə tanış edəcək, istər Sovet Azərbaycanında və istərsə də Cənubi Azərbaycanda yaşayan yazıçı və alimlərimizin elmi, ədəbi məqalələrini öz səhifələrində dərc edəcəkdir. Bununla da məcmuəmiz Azərbaycan xalqının gələcək tərəqqi və yüksəlişinə kömək etməyə çalışacaqdır”

Bakıda əski əlifba ilə Azərbaycan dilində nəşr olunub (cəmi 17 say) Güney Azərbaycanda yayımlanan ədəbi və rəngli illüstrasiyalı bu jurnal həm forma, həm də məzmun cəhətdən və yüksək səviyyəsi ilə seçilirdi. Dərgidə Azərbaycan mədəniyyəti, klassik və çağdaş ədəbi simalar, dil və ədəbiyyat tarixi, dünya ədəbiyyatı nümunələri, məktəb və maarif sahələri barədə yazılar geniş yer tuturdu. Jurnal belə yazıları verməklə yüksək bir amal güdürdü – Cənubda milli özünüdərkin oyanmasına və güclənməsinə çalışırdı. Rəsul Rzanın jurnalın 1945-ci il oktyabr sayında çap olunmuş “Milli Şüur və milli iftixar” məqaləsi məhz bununla bağlı idi: “İnsan uşaqlıq, gənclik və kamillik dövrü keçdiyi kimi millətlər də həmin dərəcədə bu yolu keçir. Milli şüur bir xalqın öz istedad və bacarığını dərk etmək, millətin ümumi mənafeyi və ziyanını görmək, ümummillətin rifah və səadəti üçün çalışmaq yolunda hər cür fədakarlığın zəruri olduğunu dərk etmək deməkdir… Milli şüuru oyanmamaış və ya hələ də lazımınca oyanmamış millətlər daima başqalarının ağalığına və zülmünə məruz qalır. Yalnız kənardan deyil, öz daxilində dəxi mürtəce qüvvələrin nüfuz və təsirinə boyun əyməli olur. Şübhəsizdir ki, milli intibah, milli şüurun oyanması bir günün, bir ilin işi olmayıb əsrlərin kəskin və amansız fırtınaları içərisində doğur. Bu millətin içərisindən çıxan ayrı-ayrı proqressiv nümayəndələr, alim və yazıçılar hələ də xalqın bir küll olaraq intibah yoluna düşdüyünü isbat etmir. Azadlıq dərk edilmiş zərurətdirsə, bu azadlığı duymaq, onun zəruri olduğunu hiss etmək üçün xalqın bütün nemətlərini yaradan geniş kütlələrin milli şüurunun arması, xalqın özünəməxsus ənənə, sənət və məişət gözəlliklərini həqiqətən sevilib inkişaf etməsi şərtdir… İran Azərbaycanında yaşayan Azərbaycan xalqının yetirdiyi alim, yazıçı və inqilabçılar bu xalqın milli şüurunun artmasında, onun azadlıq və istiqlaliyyət yolunda apardığı mübarizədə çox böyük xidmət göstərmişlər… Bu xalqın azadlıq yolundakı mübarizəsində öz canını qurban vermiş yüzlər və minlərlə həqiqi vətənpərvər və milətpərvər mücahidlər vardır ki, onların hər damla qanı milli şüur inkişafının yolunda tökülüb, bu yolu təmizləməyə xidmət etmişdir. Odur ki, Azərbaycan xalqı yaratdığı bu tarixi simaların həyatı, işi və əsərləri ilə fəxr edir. Milli iftixar hissi, milli şüurun doğrudan-doğruya bir nəticəsidir. Milli şüuru oyanmamış, öz yaradıcılıq qüdrətinə inam bağlamamış bir xalqda milli iftixar hissi dəxi çox zəif və məzmunsuz olur. Biz azərbaycanlı olduğumuzla fəxr edirik. Bu iftixar hissini bizdə doğuran səbəb Azərbaycan xalqının “seçilmiş xalq” olduğuna “başqalarından yaxşı” olduğuna görə deyil, bəlkə də “övraqi-həyatda” bizim də millətin imzası şərəfli yer tutduğu üçündür…

Biz azərbaycanlı olduğumuz üçün fəxr edirik, çünki Azərbaycan xalqı dünyanın ən hürriyyətsevən, ən ünsiyyətli, ən qəhrəman və alicənab xalqlarındandır. Bizim qəlbimizi dolduran iftixar hissi Azərbaycan xalqının böyük yaradıcı qüdrətinə əsaslanır, onun azadlıq üçün hər şeyi fəda etməyə hazır olan iradə və mətanətinə əsaslanır”.

Qeyd edək ki, şair Rəsul Rzanın bu jurnalın səhifələrində verilən məqalələri onun həm də istedadlı bir publisist olduğuna sübutdur.

“Azərbaycan” jurnalında müntəzəm olaraq xalqın tarixi qəhrəmanlıq səhifələrindən, klassik ədəbi nümunələrdən, çağdaş şairlərin əsərlərindən parçalar verilirdi. Tarixi qəhrəmanlar Babək, Koroğlu haqqında, Azərbaycanın böyük dövlət xadimləri Cavanşir, Şirvanşah İbrahim, Şah İsmayıl Xətai, Fətəli xan, Cənubi Azərbaycanın azadlıq mücahidləri Səttarxan, Bağırxan, Şeyx Məhəmməd Xiyabani, Heydər Əmioğlu, Seyid Cəfər Pişəvəri və onun hökumətinin ayrı-ayrı üzvləri barədə ətraflı bilgilər dərc olunurdu. Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri Xətib Təbrizi, Xəqani, Məhsəti, Nizami, Nəsimi, Füzuli, Əmani, Qövsi Təbrizi, Saib Təbrizi, Sarı Aşıq, M.Ş.Vazeh, A.Bakıxanov, M.F.Axundov, Natəvan, Heyran xanım, Şükuhi, Nəbati, S.Ə.Şirvani, Rüşdiyyə, Xalxali, C.Məmmədquluzadə, Sabir, Möcüz, C.Cabbarlı və başqaları haqqında məqalələr, çağdaş ədəbiyyatdan nümunələrin dərcinə böyük diqqət ayrılmışdı.

Görkəmli filosof Heydər Hüseynovun “Azərbaycanda ictimai fikrin inkişafı tarixindən” rubrikası altında gedən “Nizaminin ictimai məfkurəsi”, “Səfəvi dövlətinin banisi Şah İsmayıl Xətai”, ”Böyük maarifpərvər Həsən bəy Zərdabi”, “Şərqin ilk dramaturqu M.F, Axundov” kimi dəyərli yazıları maraqla qarşılanırdı.

Böyük ədəbiyyatşünas Həmid Araslı jurnalın hər sayında klassik irsimizin bir numayəndəsini təqdim etməklə yanaşı, bu söz sərraflarının çap olunmamış şeirlərini oxuculara ərməğan edirdi. Beləcə, hər iki taydakı oxucular, Saib Təbrizinin, Qövsi Təbrizinin və başqa şairlərin yeni üzə çıxmış nəzm əsərləri ilə ilk dəfə bu jurnalda tanış olurdular.

“Azərbaycan” jurnalı Güney Azərbaycan ədəbiyyatında, publisistikasında yeni müəlliflər ordusunun yaranması üçün də az iş görməyib. Şimaldan gələn yaradıcı ziyalılara onların Mirmehdi Etimad, Əli Fitrət Balaş Azəroğlu, Çavuşi, Əli Tudə, Mədinə Gülgün, Mirrəhim Vilayi, Məhəmmədlu Əbbasi, Hilal Nasiri, Məhəmməd Biriya və bu kimi yerli həmkarları da qoşulmuşdu. O illərdə qoyulan bünövrəni sonrakı illərdə cənublu ziyalılar mümkün olduğu qədər layiqincə davam və inkişaf etdirdilər.

Professor Cəmil Həsənli tamamilə haqlı olaraq yazır ki, bu jurnalın hər sayında Güney və Quzey Azərbaycanın ictimai-siyasi, mədəni, ədəbi həyatı və tarixi birlikdə əhatə olunurdu: “İkincisi, jurnal Güney Azərbaycan üçün buraxıldığından Sovet Azərbaycanında hökm sürən bolşevik ideologiyasının tələblərindən bir qədər yayınır, Azərbaycan xalqının köklü mənafeyi, taleyi və tarixi ilə bağlı əsas məsələlərə toxuna bilirdi. Bütöv Vətən, eyni xalq, vahid millət məramı, demək olar ki, “Azərbaycan”ın hər sayından duyulurdu. Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, sənətinin əsrlər boyu vəhdət şəklində inkişaf etməsini əyani şəkildə sübuta yetirirdi”.

Cənubda milli hökumət xain qüvvələrin əli ilə devrildikdən sonra Rəsul Rza “Azərbaycan” jurnalını saxlamaq üçün bir çox təşəbbüsdə bulundu, hətta M.C.Bağırova məktub yazdı. Təəssüf ki, bu cəhdlər bir nəticə vermədi.

Qeyd edək ki, Güneydə milli özünüdərk prosesinə önəmli təkan vermiş “Azərbaycan” jurnalının üzümüzə gələn il 65 yaşı tamam olur. İkiyə parçalanmış vahid xalqın milli birliyində az payı olmayan bu dəyərli mətbu orqanın müxtəlif sayları əsasında xüsusi bir toplu hazırlayıb nəşr etdirmək və ictimaiyyətə, geniş oxucu kütləsinə çatdırmaq, zənnimizcə, çox faydalı olardı.

Pərvanə Məmmədli,
filologiya elmlər namizədi