TÜRK ADLARINA ARTAN MEYL İRAN HAKİMİYYƏTİNİ QƏZƏBLƏNDİRDİ, HƏLƏ SERİALLAR…

Cənub qonşumuzla bağlı son günlərin ən çox diqqət çəkən hadisələrindən biri də İranın qeydiyyat idarələrində türk mənşəli adlarla bağlı yaradılan problemlərdir. Məsələn, Cənubi Azərbaycanın Təbriz şəhərində bir ailənin övladına Alparslan adı ilə şəxsiyyət vəsiqəsi almasına maneə törədilib. Ailənin Təbriz Qeydiyyat İdarəsinə müraciətindən 2 ay keçməsinə baxmayaraq, hələ ki, Alparslan şəxsiyyət vəsiqəsi almaqdan məhrumdur.

Təbrizli milli fəal Mustafa Əvəzpur oğlu Alparslanın adı türkcə olduğu üçün Təbriz Qeydiyyat İdarəsinin ona şəxsiyyət vəsiqəsi verməkdən imtina etdiyini bildirib. Əvəzpur İran hökumətinin “türklərə qarşı olan bu siyasəti” ilə bağlı narazılığını ifadə edərək, indiyədək uşağına şəxsiyyət vəsiqəsi verilmədiyi üçün bir çox problemlər yaşadıqlarını bildirib. Alparslanın atası bildirib ki, şəxsiyyət vəsiqəsi ala bilmədikləri üçün övladı vaksinasiya və sığortadan məhrum qalıb. Daha bir real misal odur ki, Cənubi Azərbaycanın Culfa şəhərində yaşayan Mehrəlibəyli ailəsi, övladlarının doğumundan 3 il keçməsinə baxmayaraq, şəxsiyyət vəsiqəsi ala bilmir. İran Qeydiyyat İdarəsi Mehrəlibəyli ailəsinin övladına Huntay adı ilə şəxsiyyət vəsiqəsi verməkdən imtina edir. Huntay adlı uşağın atası Taymaz Mehrəlibəyli deyir ki, Huntaya şəxsiyyət vəsiqəsinin verilməməsi, İranda digər türk uşaqlar kimi, sadəcə adının tam türkcə olması ilə bağlıdır. Huntayın atası deyir ki, şəxsiyyət vəsiqəsi almaq ailəsinin doğal vətəndaşlıq haqqıdır və ölkənin konstitutiyasına zidd deyil. Onu da qeyd edək ki, son zamanlar Cənubi Azərbaycanda ailələrin uşaqları üçün türkcə ad seçməsi, xüsusilə milli fəallar arasında populyar bir hal alır. Uşaqlarına türkcə ad seçərək şəxsiyyət vəsiqəsi almaq istəyən ailələr uzunmüddətli bir prosedurdan keçərək, bəzən hətta məhkəmənin müsbət qərarı ilə onu almağa nail olur. Buna baxmayaraq, uzun illər mübarizə aparsa da. övladlarına şəxsiyyət vəsiqəsi ala bilməyən ailələr də var. İnsan hüquqları üzrə fəaliyyət göstərən “Ərk” cəmiyyəti sosial media səhifəsində Ayıl, Anar, Sevgi, Yağış, Atakan, Oğuz, Türkay, Tarkan və Anna adlı uşaqların adını qeyd edərək,  Qeydiyyat İdarəsinin bu adlara etiraz etdiyini və şəxsiyyət vəsiqəsi verməkdən imtina etdiyini yazıb.

İran Qeydiyyat İdarəsi türkcə adlara etirazın səbəbini bu adların İran mənşəli olmaması ilə əsaslandırır. Halbuki, uşaq doğulduğu zaman valideyni tərəfindən ona adın seçilməsi ilə əlaqədar verilən hüquq 1989-cü ildə yazılmış Uşaq Hüquqları Konvensiyasının 7-ci maddəsində qeyd edilib və fundamental insan hüquqlarından biri sayılır. Bununla belə İranda ailələr uşaqları üçün sadəcə Qeydiyyat İdarəsi tərəfindən təsdiq edilən adlar siyahısından ad seçə bilirlər. Siyahıda olmayan adla övladına şəxsiyyət vəsiqəsi almaq istəyən ailələr aylar və bəzən illərlə bürokratiya və məhkəmə prosedurları ilə məşğul olmaq məcburiyyətində qalırlar. Amma İran hakimiyyəti təkcə türk mənşəli adlarla problem yaratmır. Türkiyə istehsalı olan seraillar da bu ölkədə son dövrlərdə ciddi ziddiyyət predmetinə çevrilib. İranın yarı-rəsmi “Mehr” agentliyi Türkiyə seriallarının Cənubi Azərbaycandakı təsirinin təhlükəli olduğunu yazır. Agentlik bu barədə “Ortaq dilin başa bəla olması” başlıqlı bir reportaj yayımlayıb. Məsələ ilə bağlı “Amerikanın Səsi” radiosuna danışan sosioloq Vahid Qarabağlı Türkiyə seriallarının İran Azərbaycanı və ölkənin digər bölgələrində yaşayan türklər üçün böyük bir imkan olduğunu vurğulayır. Onun sözlərinə görə, türk seriallarının dünyadakı populyarlığı və cazibəsi bir yana, İranda bu seriallara başqa səbəblərə görə də ehtiyac var: “O cümlədən, İranda radio və televiziyanın sadəcə dövlət manipulyasiyasında olması və özəl sektora televiziya kanalı açmaq və serial istehsal etmək imkanının verilməməsi. Həmçinin, istehsal edilən serialların da sadəcə İran rejiminin cızdığı ideoloji dəyərlər çəçivəsində olması. Buna görə, insanlar İran televiziyasının filmlərini izləməkdən yorulur. Yəni Türkiyə kanalları iranlılar üçün böyük imkandır”. Xatırladaq ki, hələ iyul ayında İranın İrşad və mədəniyyət naziri Seyyid Abbas Salehi ölkə parlamentindəki nitqində İslam Respublikasının “inqilabı və islami mesajını dünyaya ixrac etmək üçün ev serialları sahəsində strateji siyasətlərə ehtiyac olduğunu” önə çəkmişdi. O, Türkiyənin istehsal etdiyi serialların dünyada əldə etdiyi uğura diqqət çəkərək demişdi:  “Türkiyənin istehsal etdiyi 150 teleserial 100-dən artıq ölkəyə ixrac edilir. Türkiyənin 12 min əhalisi olan kiçik Söğüt şəhəri Ərtuğrul serialı sayəsində dünyada tanınmağa başlayıb”.

Vahid Qarabağlının sözlərinə görə, İran əhalisi öz zövqlərinə görə müxtəlif janrlarda çəkilmiş türk seriallarını izləyirlər: “İranlılar bu serialları pul vermədən internetdən, ya peyk antennası vasitəsilə izləyə bilirlər. İranda peykdən istifadə etmək yasaqdır, amma bir çox ailə buna baxmayaraq peykdən istifadə edir. İran toplumunun fərqli qrupları Türkiyə telekanallarının təqdim etdiyi çox sayda dizi içindən sevdikləri mövzuları, tarix mövzusu olsun, ailə, sevgi və ya döyüş janrında sevdikləri serialları izləyə bilirlər”. Qarabağlı bu serialların İran Azərbaycanı və digər bölgələrdə yaşayan türklər üçün əlavə əhəmiyyətə malik olduğunu qeyd edir: “Bu səbəblərin yanında Güney Azərbaycan və ümumiyyətlə ölkədə türklərin yaşadığı bölgələrdə bir də bu var ki, türklər Türkiyə kanallarını keçmişdə də izləyirdilər. Türkiyənin musiqisini, müğənnilərini, aktyorlarını tanıyırdılar. Çünki onların dil ehtiyacları İranda qarşılanmır. İranda türklərin öz dillərində ölkə səviyyəsində televziya kanalları yoxdur. Bu, özəlliklə fars dilini bilməyənlər üçün problemdir. Bunların sayı çoxdur. Bir çox ailə var ki, ata və ana farsca bilmir və bunlar öz ölkələrində radio və televiziyadan məhrumdurlar. Çünki dili bilmirlər”. O, həmçinin, türk icmasının İran televiziyasında yayımlanan bəzi proqramlardan narahat olduğuna diqqət çəkir: “Türkiyə seriallarının rəğbət görməsinin başqa bir səbəbi də budur ki, İranda illərdir türklərin televiziya proqramları və seriallarından yaxşı təcrübələri yoxdur. İran televiziyasının filmlərində türkləri mənfi və stereotip xarakterlərlə göstərirlər. Onları aşağılayırlar. Türklərin farsca danışarkən ləhcələri şişirdilir və gülünc göstərilir. Türklər bundan çox inciyiblər”. Son vaxtlar Türkiyə telekanallarının İranda dövlət qurmuş türk sülalələri, o cümlədən səlcuqlular haqqında yayımladığı seriallar İran Azərbaycanında, xüsusilə təhsilli əhalinin diqqətini cəlb edir. Vahid Qarabağlı deyir ki, İranda min il boyunca türk hökmranlıqları olub: “Bunların ən önəmlilərindən biri Səlcuqlulardır. Amma tarix dərsliklərində bunların sadəcə adı keçir. Daha çox yazılır ki, bu hökmranlıqların böyük və uğurlu olmasının səbəbi onların ağıllı iranlı vəzirləri olması idi. İranlı deyəndə də ümumuyyətlə farsları nəzərdə tuturlar. Yəni İran tarixində türklərin önəmini azaldırlar. Hədəfləri türkü təhqir etməkdir”. O hesab edir ki, Türkiyə serialları İranda yaşayan türklərə İran dövlətinin yaratdığı rəsmi tarix anlayışına alternativ bir tarix anlayışı təqdim edir: “İranda türklər Türkiyənin hazırladığı “Diriliş Ertuğrul” və “Böyük Səlcuqlu” kimi seriallarda fərqli bir tarix anlayışına şahid olurlar. Burada Səlcuqluların möhtəşəmliyini görürlər. Bu seriallarda türklərin öndə olduğunu və təhqir olunmadığını görürlər. Bu, İrandakı türklərə təqdim edilən alternativ bir tarixdir. İranın o rəsmi, irqçi və antitürk tarix anlayışını sorğulayan bir alternativ. İranda türklər bu serialları həyəcanla izləyirlər. Əslində, onlar illərdir ki, İranda yaradılmış bu fars mərkəzli tarix anlayışını sorğulamağa çalışırdılar. Bu seriallar onların əlini bu mücadilədə gücləndirir. Məsələn, yaxınlarına deyirlər ki, baxın, Səlcuqlular İranda yeni təqvim sistemi yaradıblar. Böyük bir mədəniyyət qoyublar. Biz bu mədəniyyətin varisləriyik”.

Samirə SƏFƏROVA