GÜNEYDƏN – QUZEYƏ

ŞÜCALƏŞKƏR XALXALI: MÜLKƏDARLIQDAN MÜBARİZLİYƏ

Ənvər ÇİNGİZOĞLU,
jurnalist-etnoqraf

Şücaləşkər Xalxali Cənubi Azərbaycanda və bütün İranda imperializmə qarşı və demokratik azadlıqlar uğrunda mübarizə aparmış ictimai-siyasi mübarizlər arasında xüsusi yer tutur.

1882-ci ildə Xalxal vilayətinin Xuruşi-Rüstəm bölgəsinin mərkəzi Heşəcin kəndində doğulan Rza xan Paşa xan oğlu orta təhsilini doğma kəndində alıb. Daha sonra Tehranda oxuyub. Əvvəlcə Əmir Müzəffər, sonra Şücaləşkər ləqəbini daşıyıb. Atası “Xancan ağa” kimi tanınan Paşa xan Xuruşi-Rüstəm bölgəsinin möhtərəm maliklərindən idi.

Şücaləşkər hələ Tehranda oxuyarkən azadxahlara qoşulub. O, Heydər xan Əmioğlu ilə dostluq edib.

Şücaləşkər Xalxali təhsilini tamamlayandan sonra siyasi işlərə başlayıb, məşrutəçilərə qoşulub və Azərbaycan əncüməninin üzvü olub.

Şücaləşkər Xalxali İran Milli Məclisinin topa tutulması zamanı bir çox mücahidlə İran Kazak briqadasının mənsublarına qarşı mübarizə aparıb.

Şücaləşkər Xalxali Ərdəbil hakimi Nağı xan Rəşidülmülkün ordusuna daxil olub və qırx nəfərdən ibarət qafqazlı mücahidə başçılıq edib. O, Rəşid Əmir Nizam Gərrusinin yardımı ilə 1907-ci ildə Xalxal şəhərinə daxil olub, Nasir-Dəftərin mənzilində məskunlaşıb. Şəqaqi elinin, Şatiranlı oymağının başçısı Əmir Əşairin sakitləşdirilməsində fəal iştirak edib.

Şücaləşkər Xalxali Məşrutə hərəkatı dövründə Xalxal şəhərinin və mücahidlərin başçısı olub.

1907-ci ildən başlayaraq Xalxal vilayətində xalq hərəkatı genişlənib. 1908-ci ilin oktyabr ayına qədər Azərbaycanın bir çox vilayətləri, o cümlədən Xalxal irticaçılardan təmizlənib. Ölkədə inqilabi hərəkatın güclənməsindən qorxuya düşən şah-irtica qüvvələri Tehranda Şura Məclisinin yenidən açılmasına icazə verməyə məcbur olurlar.

Xalxal mücahidləri daim Ərdəbillə əlaqə saxlayırdılar. Ərdəbil doğrudan da inqilabın genişlənməsi və dərinləşməsi nöqteyi-nəzərindən ikinci Təbrizə çevrilmişdi.

Üsyanın qələbəsindən sonra Ərdəbil vilayət əncüməninə yeni seçkilər keçirilib. Həmin seçkilərdə Ağa Mir Tahir (sədr), Molla Ağa Mirzə Lütvəli, Hacı Mirzə Yaqub, tacirlərdən Abdulla Xanık, Mirzə İbrahim Ərbab gəlmə fədailərin başçısı Mir Mahmud inqilabi əncümənə üzv seçiliblər.

Yeni əncümənə burjua-mülkədar nümayəndələri ilə birlikdə, yoxsul xalqın mənafeyinin ifadəçiləri də seçilib. Gördüyü tədbirlərə görə yeni əncümən əvvəlkilərə nisbətən demokratik olub.

Vilayət əncüməni bir sıra inzibati idarələr yaradıb. Bunlardan məhkəmə – “Əncüməne ədliyyə”ni göstərmək olar. Həmin əncümənə dörd nəfər daxil idi və onlar kiçik məhkəmə işlərinə baxırdılar.

Şəhərdə qayda-qanunu gözləmək üçün yerli fədilərdən şəhər nəzmiyyə hissələri də yaradılıb. Nəzmiyyə idarəsinə 150 nəfər polis, on nəfər polis zabiti cəlb edilib və onların rəisi Ağa xan olub (Gürcüstan MA, f. 15, siyahı, 1, iş 170, v. 150-158).

1909-cu il avqustun axırlarında Səttar xan Kirmanşahlı Yarməhəmməd xan və Hüseyn xan, Mirzə Əli xan Yavərzadə və Ağayi Mirzə Ələkbər xan Ətailə birlikdə 70-80 nəfərlik kiçik bir dəstə ilə Təbrizdən yola düşüb. Həmişə Səttar xanla olan Hacı İsmayıl ağa Əmirxizi və Ağa Mirzə İsmayıl Yekani də onlarla idi. Sarabda onları çox təntənə ilə qarşıladılar və bir çoxları onun dəstəsinə qoşulub. Onun dəstəsi artaraq 250-300 nəfərə çatıb.

Sentyabrın 6-da Səttar xan öz dəstəsi ilə Ərdəbilə çatıb. Milli qəhrəman onu qarşılamağa gəlmiş əncümən üzvləri, başqa siyasi xadimlər və demək olar ki, bütün şəhər əhalisinin alqışları altında təntənəli surətdə şəhərə daxil olun (Əhməd Kəsrəvi, Tarixe-Məşruteye-İran, 3-cü cild, Tehran, 1323, səh.422).

Buradakı fədailər, xüsusən gəlmə fədailər öz qəhrəmanlarını qarşılamaq üçün hazırlaşaraq, şəhərin bir neçə kilometrliyində yaxşı təşkil edilmiş düşərgələr yaradıb və onun pişvazına çıxmaq üçün Konstitusiya tərəfdarlarından xüsusi nümayəndəlik yaradaraq Saraba göndəriblər.

Şahsevən başçıları da, demək olar ki, hamısı Ərdəbilə gələrək Səttar xanla tanış olublar. Lakin bir neçə gün keçdikdən sonra onlar gediblər.

1911-ci ilin avqust ayında Marağa valisi Hacı Səməd xan Şücaüddövlə özünü keçmiş monarx Məhəmmədəli şahın tərəfdarı elan edib. 4.000 nəfərlik qoşun və hərbi texnika ilə Təbrizə yaxınlaşaraq, əncümənə göndərdiyi telqramla Məhəmmədəli şah tərəfindən Azərbaycana vali təyin edildiyini bildirib. Təbrizlilərə müraciətlə Məhəmmədəli şahın hakimiyyətinə tabe olmalarını tələb edib. [Əhməd Kəsrəvi, Tarixe-Məşruteye-İran, 2-ci cild, Tehran, 1323, səh.204].

Eyni zamanda, Məhəmmədəli şahın yaxın adamı Mücəlalüssultanın təhriki ilə Ərdəbil, Meşkin və Xalxalda yaşayan Şahsevən elinin xanları da keçmiş şahın tərəfinə keçiblər. Onlar avqust ayının əvvəlində Ərdəbili, sentyabr ayında Xalxalı tutublar.

Hələ Müxbirüssəltənə Mehdiqulu xan Hidayət vali olduğu zaman, 1911-ci ilin may ayından başlayaraq, Azərbaycan əyalət əncüməni Şahsevən və Qaradağ feodallarının əksinqilabi yürüşlərinin qarşısını almaq məqsədilə Sərab bölgəsinə 4 min nəfərlik silahlı qüvvə toplanmışdı. Vali Müxbirüssəltənə tərəfindən marağalı Hacı Səməd xan Şücaüddövlə onlara başçı təyin edilmişdi. Müxbirüssəltənə valilikdən götürüldükdən sonra əncümən bu qüvvənin tərkibində dəyişiklik aparmamışdı. Mücəlləlüssultan Şahsevən elinin qüvvələrilə Ərdəbil üzərinə hücuma keçdikdə Azərbaycan əncüməni həmin qüvvənin Ərdəbili müdafiə etməsinə göstəriş verib. Lakin Şücaəddövlə əncümənin əmrini həyata keçirməyib, hətta Məhəmmədəli şah tərəfindən Azərbaycana vali təyin olunduğunu elan edib. [СДД, вып. VII, стр.110.] Hacı Səməd xan Şücaüddövlə Cənubi Azərbaycanın əksinqilabi qüvvələrini öz ətrafına toplamaq, Təbriz üzərinə hücuma keçmək məqsədilə və Qaradağ feodalları və digər əksinqilabi qüvvələrlə əlaqə yaradaraq Təbriz yaxınlığında yerləşən Basmınc qəsəbəsində hərbi düşərgə salıb. [“İrani-nou” qəzeti, №103, 29 iyul 1911-ci il.]

Şücaləşkər Xalxali I Dünya müharibəsi dönəmində Osmanlı dövlətinə mühacirət edib.

Şücaləşkər Xalxali 1922-ci ildə Məşrutə inqilabının fəal iştirakçılarından biri olan mayor Əbülqasim Lahutinin başladığı üsyana qoşulub. Üsyançılar 1922-ci il fevralın 1-də Təbrizdə hökumət idarələrini ələ keçirərək “Komite-ye Milli” (Milli Komitə) təşkil edib və mərkəzi hökumətin hakimiyyətini tanımadıqlarını bildiriblər. Milli Komitə mərkəzi hökumətdən ingilis imperializminin ölkədə ağalığına son qoymağı və demokratik islahatlar həyata keçirmək tələbini irəli sürüblər. Lakin Qacarlar dövlətinin hərbiyyə naziri Rza xan polis və jandarmın da səlahiyyətlərini öz üzərinə götürərək topxana və sair təchizatlarla böyük kazak qoşununu üsyançıların üzərinə yeridib və bu qiyam bir həftədən sonra yatırılıb. Üsyan məğlub olduqdan sonra, Şücaləşkər Xalxali Naxçıvana qaçıb. Ordan da Bakıya yollanıb. Azərbaycanda Rza Paşazadə kimi tanınıb. Ədəbi fəaliyyətlə məşğul olmağa başlayıb.

Şücaləşkər Xalxali 1943-cü ildə Bakıda vəfat edib. Bibiheybət qəbirstanlığında torpağa tapşırılıb.

Şərhlər bağlıdır.