RUSİYADAKI DASPORUMUZDA İRAN İZLƏRİ

1965-ci ildə ABŞ-ın nüfuzlu diplomatik məktəbinin – Tafts Universitetinin nəzdindəki Fletçer adına Hüquq və Diplomatiya Məktəbinin dekanı Edmund Gullion diplomatiya lüğətinə yeni bir termin daxil etdi – ictimai diplomatiya. İctimai diplomatiya – özünü xarici ölkənin ictimaiyyətinə sevdirməklə və bununla da vətəndaşların üz tutulan ölkəyə isti münasibətinin yaranmasına xidmət etməklə, əslində klassik diplomatiyanı tamamlayır. Bu, dövlətlərin digər ölkələrin ictimaiyyəti ilə qarşılıqlı əlaqə üsuludur, öz ölkən barəsində beynəlxalq ictimaiyyətdə müsbət təsəvvür formalaşdırmağa və bu təsəvvürü qorumağa, bununla da xarici dövlətlərin hökumətlərinin qərarlarına təsir etməyə imkan verir.

Bu gün fərqli ölkələrdə müxtəlif əhali qruplarına müraciət etməklə, ictimai diplomatiya hökumətlər üçün getdikcə daha vacib alətə çevrilir. Məsələn, İran ictimai diplomatiyanı xarici siyasətinin ayrılmaz hissəsinə çevirib. Bu, konfessional respublika üçün sanksiyalar və blokadalar şəraitində nəinki fürsət, həm də artıq zərurətə çevrilib, onun köməyi ilə xaricdə geniş kütlələrə Tehranın bu və ya başqa məsələ ilə bağlı nöqteyi-nəzəri çatdırılır. Bu, konfessional kontekstdə müxtəlif tədbirlər vasitəsilə əldə edilir. İran xaricdə öz imicini yaxşılaşdırmağa, yəni, əsasən şiəliyin tərəfdarları və kanonlarının köməyi ilə geniş kütlələr üçün cəlbedici olmağa çalışır. Şiəliyin ardıclıları arasında isə çox böyük sayda azərbaycanlılar da var.

“Nə şərqi, nə qərbi – cumhureyi eslami!” (“Nə Şərq, nə Qərb – İslam Respublikası!”). Bu sözlər İran islam inqilabının lideri Ayətullah Xomeyniyə məxsusdur.

Şiə doktrinası öz dövlət quruluşu versiyasını təklif edir və burada İslamın siyasiləşməsi şübhə altına alınmır. İslam inqilabının ixracı İranın xarici siyasət doktrinasının konseptual əsaslarından biridir. Ayətullah Xomeyni “Vəsiyyət”ində də dinin hakimiyyətdən və siyasətdən ayrılmaz olduğu barədə danışıb. Yeri gəlmişkən, bu “Vəsiyyət” 2008-ci ildə Rusiyada ekstremist məzmun hesab edilib və Rusiya Federasiyasının Federal Qeydiyyat Xidməti onu qadağan olunmuş ədəbiyyat siyahısına daxil edib.

Bu arada, Tehran Rusiyadakı azərbaycanlıların inanclı hissəsi arasında şiə hegemonu imicini qoruyub saxlayır. Bu fakt Azərbaycanın daxili sabitliyi üçün o qədər də təhlükəli olmasa da, Azərbaycanın xalq diplomatiyası institutlarından biri kimi diasporun vəzifələrinə ziddir. İran dünyagörüşü bir çox məsələlərdə azərbaycanlılar arasında qütbləşməni dərinləşdirir: Bakıdakı hakimiyyətə münasibətdən tutmuş, Türkiyə və İsraillə müttəfiqliyə münasibətə qədər.

Şiəliyin tərəfdarlarının bir hissəsi Yaxın Şərq problemlərində Azərbaycan və Türkiyənin mövqeyini bölüşmür, anti-türk ritorikası ilə seçilir, Hizbullaha (Rusiya Federasiyasında qadağandır) rəğbət bəsləyir, Azərbaycandakı siyasi sistem tipli hakimiyyətlərə müxalifdir. Rusiyada şiəliyin həm rəhbərləri, həm də təbliğatçıları əsasən etnik azərbaycanlılar olsa da, İran təhsil müəssisələrinin yetirmələri öz konfessional korporasiyalarının bir növ PR texnoloqu, reklamçılarıdır. Eyni zamanda, elə icmalar var ki, Əli Sistaninin ruhani lider kimi qəbul edildiyi İraq şiələrinə istiqamətləniblər. Qeyd etməyə dəyər ki, Sistaninin 2001-ci ildə Moskvaya göndərdiyi nümayəndəsi Məhəmməd-Əli Mosuli buna qədər 1996-2001-ci illərdə onun Azərbaycanda rəsmi nümayəndəsi olub.

Yaxın Şərq emissarlarının istifadə etdikləri tarixi mövzular üzərində ayrıca dayanmaq istərdim. Onlar Azərbaycan auditoriyasının rəğbətini qazanmaq üçün əsasən Səfəvilər sülaləsinə, xüsusən şiəliyi dövlət dini elan edən Şah İsmayıl Xətaiyə istinad edirlər. Novruz bayramı da şiə ilahiyyatçıları tərəfindən rəğbətlə qarşılanır. Babək Xürrəminin şəxsiyyətini də yüksək ehtiramla yad edirlər. Azərbaycan tarixinin “təəssübünü” çəkənlərdən soruşmağa dəyərdi ki, niyə öz moizələrində eyni şövqlə, məsələn, Nadir şah Əfşarı vəsf etmirlər? Bəlkə Nadir şah Şah İsmayıldan daha az torpaq fəth edib, yoxsa Vətənini daha az sevən türk olub?! İranın Novruza xüsusi münasibəti kimdəsə suallar yaratmırmı? İran İslam Respublikasının islamdan əvvəlki Zərdüştilik Novruzunu dövlət səviyyəsində qeyd etdiyi halda, dünyəvi Türkiyənin Novruz bayramına o qədər də əhəmiyyət verməməsi qəribə görünmürmü?! Bəs niyə Babək Xürrəmi birdən-birə iranlı təbliğatçılarla bu qədər əziz oldu? Bəlkə ona görə ki, Babək sünni Abbasilərə qarşı mübarizə aparıb!? İrandan olan emissarların İslam və Azərbaycan tarixinə bu qədər əhəmiyyət verməsi diaspor mühitində parçalanmaya, müxalifliyə, müəyyən insanların şəxsiyyətinə pərəstiş edilməsinə, hətta Rusiya azərbaycanlıları arasında konfessional fanatizm və anaxronizmlərin yaranmasına gətirib çıxarır. Azərbaycan maarifçiliyinin ünlü isimləri bunun barəsində yazıblar.

Azərbaycan icmalarına ciddi təsir göstərməsi səbəbindən, Rusiyadakı azərbaycanlıların şiə təşkilatlarını, xüsusən də Rusiyadakı İran ruhaniləri və rəsmiləri ilə sıx əməkdaşlıq edən diaspor təşkilatlarının, fondların, gənclər təşkilatlarının ayrı-ayrı rəhbərlərini, eləcə də tez-tez bu ölkənin Moskvadakı səfirliyində olan, Rusiyanın bölgələrində emissarlarını qəbul edən və icmalarla görüşlər təşkil edənləri – İranın ictimai diplomatiyasının mexanizmi saymaq lazımdır. Məhz buna görə də, İranın xarici siyasət doktrinasını əldə rəhbər tutan adıçəkilən təşkilatların və şəxslərin fəaliyyəti Azərbaycanın müvafiq strukturlarından onlara yeni yanaşma tələb edir. Əlavə edim ki, onlardan bir hissəsinin media resursları var. Şiəliyin və paniranizmin tərəfdarlarının yeni auditoriyanı cəlb etmək üçün çoxşaxəli dünyəvi nəşrləri var. Belə subyektlər Azərbaycan və Rusiya gündəmindən əlavə, öz konfessiyalarının əsas ehkamlarını qətiyyən şübhə altına almadan “xarici dünyaya” İranın maraqlarına oxşar mövzuları təqdim edirlər.

Diaspor seqmentində İranın xarici siyasət təbliğatına, yumşaq desək, loyal olan fiziki və hüquqi şəxslərlə əməkdaşlığa yenidən baxmağın vaxtı çatıb. Əks halda, Azərbaycanda İran təsiri altında olan şiə hegemonluğunun imici itirildiyi halda, Rusiya azərbaycanlıları arasında bu imicin yaxşılaşması qaçılmaz olacaq.

Anar Həsənov,
Jurnalist, politoloq