İRƏVANDA İRAN MƏDƏNİYYƏTİ GÜNLƏRİ

Mübariz Ağalarlı: “Bu əlyazmaları ABŞ-dakı ermənilərin dəstəyi ilə “bərpa” edirlərsə, çox ehtimal ki, “bərpa ediləcəyi” qeyd olunan həmin 10 əlyazma Avropada yaşayan ermənilərin hansı yollarlasa əldə ediyi əlyazmalardır”

Matenadaranda Qacar ​​dövrünün on əlyazması bərpa olunacaq. Armenpress-in yaydığı məlumata görə, Ermənistan və İran arasında diplomatik əlaqələrin qurulmasının 30-cu ildönümü ərəfəsində Matenadaranda İran Mədəniyyəti Günləri keçiriləcək. Noyabrın 3-dən ABŞ-dan Ara Piliposyanın yardımı ilə İran İslam Respublikası səfirliyinin Mədəniyyət Mərkəzi ilə birgə həyata keçirilən “Qacar ​​dövrünün əlyazmalarının bərpası” adlı nəzəri və praktik proqramla başlanıb.

Proqram çərçivəsində İran əlyazmalarının bərpası üzrə aparıcı mütəxəssis Amid Malekyan Ermənistana gəlib və o, xüsusi texnikanın köməyilə Matenadaran kolleksiyasından 10-a yaxın qiymətli əlyazmanı bərpa edəcək.

Noyabrın 3-də keçirilən mətbuat konfransında “Matenadaran”ın direktoru Vahan Ter-Qevondyan qeyd edib ki, İran və iranlılar Ermənistanın təkcə qonşusu deyil, həm də dostudurlar.

Matenadaran direktoru bildirib ki, İran Mədəniyyəti Günləri çərçivəsində eksklüziv əlyazmaların bərpası ilə yanaşı, bir sıra tədbirlər də nəzərdə tutulub. Matenadaranda Qacar ​​dövrünün mədəniyyətinə həsr olunmuş sərgi açılacaq, sərgidə Kristina Kostikyanın “Matenadaran fars manifestləri” və İvet Tacaryanın “Matenadaranda Qacar ​​incəsənətinin nümunələri” kitablarının təqdimatı keçiriləcək.

Ermənistan hara, Qacarlar hara? Söhbət hansı əlyazmalardan gedə bilər ki, Ermənistan bunu bərpa etməyə belə maraq göstərir? Qacar dövrünün əlyazmaları Matendarana necə gedib çıxıb?

“Ermənilər bilir ki, İranla Azərbaycan tarixində həssas və mübahisə doğuran məsələlərdən biri Qacarlar dövrüdür, ona görə bu əlyazma məsələsini ortaya atıblar”

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, ADPU-nun dosenti Mübariz Ağalarlı “Bakı-Xəbər”ə bildirdi ki, Qacarlar dövlətinə aid elə də çoxsaylı mənbələr, əlyazmalar əldə edilməyib. “Hazırda Azərbaycan tarix elminin ən qaranlıq dövrü Qacarlar dövrüdür. Çünki bilirsiz ki, dünya tarixçiliyi də, İran tarixşünaslığı da Qacarlar dövlətini “İran dövləti” kimi qəbul edir. Təəssüflər olsun ki, bizim bəzi kitablarımızda da Qacarlar dövləti “İran dövləti” kimi qələmə verilib. Amma bilirsiz ki, Qacarlar Azərbaycan türklərıdir, bu dövləti Azərbaycan türkləri yaradıb. Sizə bir fakt deyim ki, Ağa Məhəmməd Şah Qacar 1791-ci ildə ümumiyyətlə İran coğrafiyasına tam nəzarəti ələ götürsə də, faktiki olaraq özünü 1796-cı ilin martında Azərbaycanın Muğan ərazisində hökmdar élan edib. Bu onu deməyə əsas verir ki, onun gəlib özünü Azərbaycana hökmdar élan etməyi onun Qacarlar-Azərbaycan dövləti yaratdığını göstərir. İkinci bir tərəfdən, Ağa Məhəmməd Şah Qacar özünü Azərbaycan-Səfəvilər dövlətinin varisi hesab edirdi. Çünki tacqoyma mərasimində, hətta Ərdəbildən Şeyx Səfi məqbərəsindən bir dənə diadema və qılınc da gətirirlər Qacara təqdim edirlər. Bu da bir mənəvi simvol idi, ona işarə idi ki, Ağa Məhəmməd Şah Qacar Səfəvilər dövlətinin varisidir. Əsas məsələ bundan ibarətdir. O ki, qaldı Qacarlar dövrü əlyazmalarına, onların sayı Azərbaycan arxivlərində çox məhduddur, hətta yox dərəcəsindədir. Əldə olunan əlyazmalar da, demək olar ki, digər ölkələrdən məhdud şəkildə gətirilib. Bunun da səbəbi ondan ibarətdir ki, 1828-ci ilin fevral ayında Çar Rusiyasının qoşunu Ərdəbil şəhərini işğal edərkən Şeyx Səfiyəddin türbəsində olan ən zəngin kitabxananı, əlyazma fondunu müsadirə edib Rusiyaya apardılar. Orada 6 mindən çox Azərbaycan tarixinə, Şərq tarixinə, müsəlman dünyasına aid ən qiymətli əlyazmalar Rusiyaya aparıldı. O əsərlərin kataloqlaşmasında Abbasqulu Ağa Bakıxanov da iştirak edib. Təəssüflər olsun, o kitabxananı müsadirə edib əsərləri aparanda bir çox əlyazmalar, əsərlər yolda məhv oldu, it-bata düşdü. Hesab edirəm ki, burada həm orta əsrlərin, həm də Qacarlar dövrü ilə bağlı ən qiymətli əlyazmaların Ərdəbil kitabxanasında saxlanılması ehtimalı daha böyükdür. Çünki, hardasa, Qacarlar dövrünün 30 illik tarixi həmin kitabxanada mövcuddur. Ona görə də, əlyazmaların Ərdəbil kitabxanasında olması ehtimalı böyükdür. Lakin Ermənistanın bu addımı daha çox siyasi təxribat xarakteri daşıyır. Biz bilirik ki, Matenadaranda Azərbaycan tarixinə aid əlyazmalar, əsərlər əsasən islama qədərki dövrü əhatə edən nümunələrdir. Xüsusən də Matenadaranda Qacarlar dövrünə aid əlyazmaların olması ehtimalı o qədər də böyük deyil. Bəlkə də yox səviyyəsindədir. Sadəcə olaraq, bu əlyazmaları ABŞ-dakı ermənilərin dəstəyi ilə “bərpa” edirlərsə, çox ehtimal ki, “bərpa ediləcəyi” qeyd olunan həmin 10 əlyazma Avropada yaşayan ermənilərin hansı yollarlasa əldə etdiyi əlyazmalardır. İkinci bir variant da o ola bilər ki, ermənilər Qacarlar dövrünə aid əlyazmaları vaxtilə rusların Şeyx Səfiyəddin türbəsindən qarət edib apardıqları kitabxanadan əldə ediblər. Bunu da Sovet dövründə etmək mümkün ola bilərdi. Sözsüz ki, bu variantlar istisna deyil. Amma konkret olaraq Matenadaranda Qacarlar dövrünə aid əlyazmaların olması ehtimalı çox azdır”.

M.Ağalarlının sözlərinə görə, belə bir həssas məqamda Ermənistanda İran Mədəniyyəti Günlərinin keçirilməsi məsələsi də təsadüfi ola bilməz. M.Ağalarlı hesab edir ki, Ermənistanın bu təşəbbüsü siyasi təxribat xarakteri daşıyır. “Çünki ermənilər bilir ki, İranla Azərbaycan tarixində həssas və mübahisə doğuran məsələlərdən biri Qacarlar dövrüdür, ona görə bu əlyazma məsələsini ortaya atıblar. Qacarlar dövrü müəyyən mənada mübahisəli bir dövrdür. Ermənistan İran-Azərbaycan münasibətlərini korlamaq üçün bu varianta əl atır ki, bu rezonans doğursun, mübahisəyə səbəb olsun, sonda İran-Azərbaycan münasibətləri elmi müstəvidə də gərginləşsin. Fikrimcə, bu, ermənilərin növbəti təxribatıdır, onların informasiya müharibəsində Azərbayana qarşı atdıqları bir addımdır. Təxribatlara getmək lazım deyil. Ermənilər 10 əlyazmadan danışırlar, yəqin onları nümayiş etdirəcəklər, adlarını deyəcəklər”.

M.Ağalarlının sözlərinə görə, 1828-ci ildən sonrakı dövrün əlyazmaları isə daha çox İran kitabxanalarında saxlanılır, bunların da əksəriyyəti gizlədilir: “Yəni bu əlyazmaları, əsərləri iranlılar öz istədikləri kimi təhrif edirlər, tarix kitablarında da bu hadisələri təhrif edərək yazıblar. Amma orijinal əlyazamaları İran kitabxanalarında, Yəzdiyyə kitabxanasında, Tehranın kitabxanalarında gizli şəkildə saxlayırlar və onlardan istifadə edilməsinə də imkan vermirlər”.

M.Ağalarlının sözlərinə görə, xüsusən də Əfşarlar, Qacarlar dövrünə aid olan əlyazmaların orijinalları gizlədilib. “Bu məsələ ümumiyyətlə siyasi xarakterlidir. Ermənilərin Cənubi Qafqaz tarixinə aidiyyəti, Cənubi Qafqaz tarixində yeri və rolu olmadığı kimi, eyni zamanda Qacarlar dövlətinə də, Qacarlar dövrü Azərbaycan tarixinə də bunların heç bir dəxli yoxdur. Qacarlar tarixinin ermənilərə aidiyyəti olmadığı üçün ermənilərin bu gün bu məsələni qabardıb gündəmə gətirməsi sırf siyasi təxribat xarakterlidir və bu, İran-Azərbaycan münasibətlərini elmi müstəvidə də gərginləşdirməyə yönəlik bir addımdır” – deyə M.Ağalarlı qeyd etdi.

İradə SARIYEVA