VİDADİ MUSTAFAYEV: İRAN TALİBLƏRLƏ ƏMƏKDAŞLIĞI DAHA DA GENİŞLƏNDİRƏCƏKDİR

GİRİŞ

ABŞ silahlı qüvvələrinin may 2021-ci il tarixindən Əfqanıstandan çıxmağa başlamasından sonra Taliblərin Əfqanıstanda sürətlə öz hakimiyyət ərazisini genişləndirməsi və artıq avqust ayının 15-də heç kimin, hətta taliblərin özlərinin  belə gözləmədiyi halda Kabilə daxil olması və öz hakimiyyətini yenidən bərqərar etməsi, Əfqanıstanı dünya gündəminin mərkəzinə çıxardı. Həmin vaxtdan indiyə kimi (31 avqust) Əfqanıstanda baş berən müxtəlif istiqamətli hadisələr  dünya gündəminin əsas məsələsi olaraq qalır.

QISA TARİXİ EKSKURS

Məlum olduğu kimi, Əfqanıstan Rusiyada Oktyabr inqilabından sonra  meydana gələn yeni sovet hakimiyyətinin  elan etdiyi daxili və xarici siyasət prinsipləri və onların həyata keçirilməsi uğrunda fəaliyyəti nəticəsində Rusiya ilə Böyük Britaniya arasında  XIX və XXəsrin əvvəllərində Cənubi və Mərkəzi Asiyada  hakimiyyət uğrunda  geosiyasi rəqabət-“Böyük oyun” öz aktuallığını iturmiş və ya yeni xarakter kəsb etmiş və oyunda  təşəbbüsü yeni ideya və dəyərlərlə meydana addım atmış Sovet Rusiyası ələ almışdır. Belə bir şəraitdə Əfqanıstanın milli-azadlıq mübarizəsi uğurla nətiucəlnmiş və 1919-cu ildə Əfqanıstan  öz müstəqilliyini elan etmiş və  Böyük Britaniya Əfqanıstanın müstəqilliyini tanımışdı.

Bundan sonra Əfqanıstan birbaşa xarici müdaxilə olmadan müstəqil şəkildə az-çox inkişaf yolu keçmişdir.Həmin dövrdə də təbii ki, kənar oyunçular, ilk növbədə SSRİ və Böyük Britaniya  Əfqanıstana təsirini gücləndirmək və qarşı tərəfin təsirini azaltmaq siyasəti yeridirdi. Həmin siyasət daxili asılı və bağlı qrupların əli ilə həyata keçirilirdi. Bunun nəticəsində  1929-cu ildə ölkədə müstəqillik dövründə ilk dəfə mərkəzi hakimiyyətə qarşı silahlı üsyan baş verdi və ölkə başçısı hakimiyyətdən kənarlaşdırıldı. İranlı mülliflərinin fəxrlə qeyd etdiklərinə görə, müstəqilik dövründə ilk dəfə hakimiyyət fars dili (tacik) şəxslərdən birinin əlinə keçdi. Lakin iranlıların sevinci uzun sürmədi və cəmi 9 aydan sonra yeni hakim hakimiyyətdən devrildi və pəştun tayfalarından olan yeni nəslin nümayəndəsinin hakimyyəti bərqərar olundu. Nəslin hakimiyyəti 1973-cü ilə qədər davam etdi və  dövlətin daxili və xarici siyasətindəki ziddiyyətlər  və problemlər nəsil daxili ziddiyyətlər forması kəsb edərək onları dərinləşdirdiyindən həmin ziddiyyət   nəslin irsi hakimiyyətinə son qoyulması şəklində həll edildi. 1973-cü ildə Əfqanıstanın ən nüfuzlu şəxsi hesab edilən, hərbçi, müxtəlif vəzifələrdə, o cümlədən baş nazir olmuş Məhəmməd Daudun başçılığı ilə formaca dövlət çevrilişi və mahiyyətcə inqilab baş verdi. Monarxiya ləğv edildi və ölkə Respublika elan olundu.

Hər üç çevriliş hökumət qüvvələrini hakimiyyətə minimum loyallığı şəraitinda baş verdiyindən, tərəflər arasında ciddi silahlı qarşıdurma və insani tələfatla müşaiyət olunmurdu. Həmin çevrilişlərin ən əsas cəhəti  hadisələrin gedişində və ondan sonra yeni hakimiyyətə qarşı  siahlı mübarizə baş verməməsi və xarici hərbi qüvvələrin iştirak etməmısi idi. Yəni həqiqətən də hakimiyyət-müxalifət  ziddiyyəti və onun həlli Əfqanıstanın  daxili işi hesab edilirdi və kənardan heç kim  birbaşa hərbi müdaxilə etmirdi.

Həmin vəziyyət zahirən 1978-ci ildə yeni inqilab nəticəsində hakimiyyətin yeni ictimai-siyasi qüvvələrin nümayəndələrinin  əlinə keçməsi və idarə formasını bir qədər də dəyişməsinə (respublikadan  Demokratik respublika) baxmayaraq, geniş müqavimət və  xarici hərbi müdaxilə ilə müşaiyyət olunmadığına görə təkrar olundu. Lakin yeni hakimiyyətin sosializm düşərgəsinə mənsub olması,  onun ictimai həyatın bütün sahələrində  əsaslı dəyişikliklər aparmaq siyasəti yeritməyə başlaması,  eyni zamanda hakimiyyət və idarə etmə strukturlarında təmizlik siyasəti həyata keçirməsi  istər hakimiyyətə qarşı qüvvələrin birləşməsinə, istərsə də hakimiyyətdaxili münasibətləri gərginləşməsinə səbəb oldu.

Nəticədə Əfqanıstanda mövcud hakimyyətə qarşı siahlı çıxışlar baş verməyə başladı. 1978- ci ilin payızına doğru başlanan qarşıdurma daxili xarakter daşıyırdı. Həmin vaxt  SSRİ tərəfindən Əfqanıstana hər hansı silahlı qüvvələrin yeridilməsi  faktları müşahidə olunmurdu. Hkimyyət daxili mübarizə inqilabdan əvvəl  Əfqanıstan Xalq Demokratik partiyasının Xalq qolu ilə Pərçəm (bayraq) qolu arasında   yaranmış formal koalisiyanın tezliklə pozulmasına səbəb oldu.

Hakimiyyətdaxili  mübarizədə aşağı təbəqələri təmsil edən qüvvələrin (xalq), şəhər orta təbəqələri təmsil edən qüvvələrə (pərçəm) uduzması çox qısa müddət ərzində sirli və sakit dövlət çevrilişi və dövlət başçısının qətli ilə nəticələndi. Hakimyyəti öz əlinə almış şəxsə  qarşı hakimyyyətdən kənarlaşdırılmış qrupun  onun  Amerikanın əlaltısı olması, SSRİ-nin mövcudluğu üçün təhlükə olması haqqında geniş təbliğat başlanmış, SSRİ-dən yardım istənməsi və bu və ya digər səbəbdən SSRİ-nin Əfqanıstana hərbi təcavüzünü və hakimiyyətin devrilərək yenidən digər qolun hakimiyyətinin bərpasını təmin etdi.

Bundan sonra Əfqanıstanda daxili mübarizə sosialist-kapitalist üstəgəl bütün İslam mühafizəkar qüvvələri arasında mübarizə şəklini aldı. SSRİ Əfqanıstanda yeni sosialist dövləti qurmaq təcrübəsinin perspektivsizliyini dərk edərək öz qoşunlarını Əfqanıstandan çıxardıqdan (1989) sonra Əfqanıstanda hakimiyyət uğrunda mübarizə yenidən daxili xarakter aldı, Demokratik hakimiyyətin varisləri xaricdən qeyri-müstəqim yardımlar alan qüvvələr qarşısında davam gətirməyib hakimiyyəti İslam bayrağı altında birləşmiş qüvvələrə verməli oldu. Həmin hakimiyyət əsasən qeyri-puştun qüvvələri təmsil etdiyindən, say ərazi və potensial baxımından daha böyük imkanlara malik olan puştu etnosunun nümayəndələri yeni ictimai-siyasi hərəkat və təşkilat yaradaraq hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başladılar. Heç bir xarici dövlətin silahlı qüvvələrinin açıq şəkildə kiminsə tərəfində iştirak etmədiyi mübarizədə Taliblər yarandığı (1994) iki ildən sonra demək olar ki, bütün Əfqanıstanı öz nəzarəti altına almışdı (1996).

Beləliklə, SSRİ qoşunları Əfqanıstandan çıxarıldıqdan sonra hakimiyyət uğrunda silahlı mübarizə  yenidən əfqandaxili  mübarizə  xarakteri aldı. Xaricdən birbaşa silahlı qüvvələrlə  yardımın olmadığı şəraitdə  daxili qüvvələrin nisbətinə xarici dəstək elə bir ciddi təsir göstərmirdi.

Taliblərin hakimiyyətinə, məlum olduöu kim 2001-ci ildə Amerikanın birbaşa hərbi müdaxiləsi nəticəsində son qoyuldu və Əfqanıstanda demokratik siyasi sistem bərqərar edilməyə başladı. Həmin işdə Amerikaya  onun Avropa müttəfiqləri də geniş  yardım edirdi.

İlk vaxtlar demək olar ki, bütün dünya, hər bir ölkə öz məqsədinə uyğun olaraq Əfqanıstanda  sabit,  demokratik,  müasir  siyasi sistem və cəmiyyət qurulmasında yaxından iştirak edirdi.

ABŞ-ın 2003-cü ildə İraqa hücum edərək orada da hakimiyyəti devirərək yeni demokratik dövlət qurmaq  siyasətinə başlayandan sonra onun müttəfiqləri həmin məsələdə də onu yaxından dəstəkləyirdi. Lakin İraqda hakimiyyət daşıyıcılarının konfessional tərkibi dəyişdiyindən yeni yerli hakimyyət və onun hamisi Amerikaya qarşı silahlı mübarizə cəbhəsi meydana gəlib ölkənin bəzi rayonlarını nəzarət altına almasından sonra,  2006-cı ildə həmin ərazilərdə  İraq İslam dövləti elan oldu. Həmin hadisə ABŞ-ın qlobal hakimiyyət iddiasından narazı qüvvələrin fəallaşmasına səbəb oldu. Məhz həmin vaxtdan Taliblər Əfqanıstanda hakimiyyət uğrunda mübarizəni daha ciddi və geniş şəkildə davam etdirdilər.

Bu dəfə taliblər regionda Amerika və Qərb üstünlüyünə qarşı duran bütün qüvvələrin açıq və gizli,birbaşa və dolayı himayəsini hiss etməyə başladı. Başqa sözlə, 1994-1996 və ondan sonra 2001-ci ilə qədər taliblərin hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparan qüvvələrə yardım göstərən ölkələr artıq Taliblərə  yardım göstərməyə başladılar.

Bu baxımdan İranın  qeyd edilən dövrdə-1994-2021-ci illər ərzində Əfqanıstanda hakimyyət uğrunda mübarizə aparan qüvvələr ilə münasibətləri olduqca xarakterikdir.

Əvvəlcə qeyd edilməlidir ki, yenicə təsis edilmiş İran İslam Respubliası SSRİ-nin Əfqanıstana təcavüzünü pisləmiş, SSRİ-nin himayəsində olan Əfqanıstan Demokratik Respublikasına qarşı mübarizədə fəal iştirak edirdi. İran əfqan qaçqınlarının ən çox toplaşdığı ölkələrdən biri olduğundan, qeyd edilən mübarizədə iştirak etmək üçün həm əsası, həm də müxtəlif vasitələri vardır, hərçənd həmin illərdə İran özü İraqa qarşı müharibə (1980-1988) aparmalı olmuşdu. Müharibənin üçüncü ili (1982) təşəbbüs İranın tərəfinə keçəndən sonra Əfqanıstan mücahidlərinə yardım imkanları daha da genişləndi.

1988-ci ildə SSRİ Əfqanıstandan  öz qoşunlarını çıxarmağa başlayandan (15 may) sonra İran-İraq müharibəsi də başa çatdı (avqust). Bu da İrana Əfqanıstan istiqamətində daha fəal olmağa imkan verirdi. SSRİ qoşunları Əfqanıstandan çıxdıqdan sonra ƏDR  düşmənləri daha da fəallaşmış və 1991-ci ildə SSRİ-nin süqutundan sonra, xarici himayədən tamamilə məhrum olmuş mərkəzi hakimiyyət uzun müddət davam gətirə bilməmiş və mücahidlər asanlıqla hakimiyyəti ələ keçirmişlər və onların başçılarından biri Əfqanıstanda  böyük hörmət və nüfuz sahibi olan Bürhanəddin Rəbbani prezident seçilmişdir. İran yazılarında onun fars dilli etnosa (tacik) mənsub olması  xüsusilə vurğulanır. Yazılardan birində qeyd edilir ki,  Əfqanıstanın son 70 illik tarixində (1919-cu ildən bəri)  ikinci dəfə fats dilli şəxs ölkə başçısı seçilirdi. Birinci dəfə bu hadisə, artıq qeyd edildiyi kimi, 1929-cu ildə baş vermiş, mühafizəkar-dini qüvvələrə və onların hamilərinə arxalanaraq qanuni hakimiyyəti devirən şəxs fars dilli (tacik) idi. Lakin onun hakimiyyəti cəmi 9 ay çəkmiş və pəştu tayfalarının nümayəndəsi öz hakimiyyətini başqa nəsildə davam etdirmişdi.

İkinci dəfə fars dilli (tacik) ruhani, siyasətçi, alim, biznesmen və hərbçi olan Bürhanəddin Rəbbani, qeyd edildiyi kimi, 1992-ci ildə hakimiyyətə gəlmişdir.

Qeyd edildiyi kimi, 1994-cü ildə yeni  dini-siyasi hərəkat və təşkilat olan Taliblər Əfqanıstanın siyasi səhnəsinə çıxaraq  mərkəzi hakimiyyət uğrunda silahlı mübarizəyə başladı. SSRİ öz silahlı qüvvəlırini Əfqanıstandan çıxardıqdan sonra ölkədə hakimiyyət uğrunda mübarizə daxili hadisə keyfiyyətini bərpa etdi, hərçənd xarici qüvvələr öz maraqlarına uyğun olaraq  müxtəlif qrupları dolaysı ilə dəstəkləyirdilər.

Taliblərin  mərkəzi hakimiyyət uğrunda hərbi-siyasi  mübarizə səhnəsinə qədəm qoyduğu gündən İran-Taliblər münasibətinin tarixi başlanır.

İran təbii ki, SSRİ-yə qarşı mübarizə aparan və qeyd edildiyi kimi,  1992-ci ildə hakimiyyətə gələn qüvvələri dəstəkləməkdə davam edirdi.

İran və Taliblər İslamın müxtəlif məzhəblərinə  aid olduqları üçün onların arasında tarixən formalaşmış dərin dini-ideoloji ziddiyyət vardır. Bu ziddiyyət taliblərin dini-ideoloji əsasını təşkil edən Divbəndi təlimi tərəfindən barışmaz  səviyyəyə  qaldırılıb.

Divbəndilik təlimi  Hindistanın Uttar Pradeş ştatında yerləşın Divbəndi  şəhərində 1867-ci ildə  təsis edilmiş “Divbəndi” mədrəsəsində meydana gəlib.

O zaman anti müstəmləkə, anti xarici mahiyyət daşıyan  ideoloqiyanın əsasını təşkil edən təlimin ardıcılları müxtəlif qruplara bölünsə də, ortaq cəhəti  ŞİƏLİYƏ QARŞI MÜBARİZƏ  idi.

İran  Talibləri rəsmən qadağan edilmiş hərəkat elan etməsə də, onu təkfirçi hərəkat adlandırır. Təkfir,  yəni bir müsəlmanın digər müsəlmanı və bir İslam cərəyanının digər İslam cərəyanını həqiqi dindən uzaqlaşmaqda ittiham etmək üçün istifadə etdiyi termindir. Sadə dildə deyilsə,   bir müsəlmanı təkfirçi adlandırmaq onu kafir müsəlman hesab etmək deməkdir. Əgər sünni məzhəbi şiə məzhəbini bütövləkdə təkfir, bidətdə-yeresdə ittiham edirsə, şiə məzhəbi ardıcılları, əsasən şiə dövləti olan İran, radikal hesab etdikləri sünni məzhəbinə   məxsus  cərəyan, qruplaşmaları kafir müsəlmanlar hesab edirlər. Bunların ən bariz nümayəndələrindən biri  İrana görə Taliblər hərəkatıdır. Taliblər də İran islamını təkfiri-islam küfrü hesab edirlər. Ən əsası Taliblər hərəkatının dini-ideoloji əsasını təşkil edən Divbəndi dini  təlimin əsas prinsiplərindən birini, qeyd edildiyi kimi, şiəliyə qarşı mübarizə təşkil edir.

İranda Divbəndi termini ilə ifadə olunan Dini-ideoloji sisteminin əsas       tələblərindən biri şiəliyə qarşı mübarizədir. Taliblər 1996-cı ildə  hakimiyyətə gəldikdən sonra Əfqanıstanın əsas etnik-dini  qrupu olan şiə həzara xalqına qarşı “kafir”  olduqları üçün 1998, 1999-2001-ci illərdə  genosid siyasəti həyata keçirmişlər.

1996-cı ildə hakimiyyətə gələn Taliblər bütün Əfqanıstana nəzarətə nail ola bilməmişdilər. Onlara tabe olmayan ərazilərin sahəsi hərbi əməliyyatların nəticəsindən asılı olaraq gah artır, gah da azalırdı.       Son nəticədə Əfqanıstanın ərazisiunin minimum 10%-Taliblərin hakimiyyətindən kənarda qalmışdır. Həmin ərazi  digər  sərhədlər daxilində hələ 1989-cu ildən məşhur səhra komandiri Əhməd şah Məsudun nəzarəti altında idi. 1996-cı ildə Taliblərə müxalif qüvvələr, əsasən taciklər, özbək və hazaraların səhra komandirləri birləşərək “Şimal alyansı” təşkil etdilər. Alyansın nəzarəti altında olan ərazi  qüvvələr nisbətindən asılı olaraq dəyişsə də, son nəticədə qeyd edildiyi kimi, ölkə ərazisinin 10%-ni  təşkil edirdi. Alyansın öz varlığını qoruyub saxlaması  və onun nəzarəti altında olan  ərazinin taliblərin nəzarətinə keçməməsi üçün digər maraqlı tərəflər kimi İran da həmin alyansa hər cür yardım göstərirdi.

İran İslam Respublikasının İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun 1988-ci ildə yaradılmış və xaricdə fəaliyyət üçün nəzərdə tutulan əlahiddə elit “Qüds” hərbi birləşməsinin  dəstələri Şimal alyansı yanında vuruşurdu.

Taliblər 1998-ci ildə Məzari Şərifi ələ keçirdikdən sonra orada fəaliyyət göstərən 9 iranlı diplomatı  qətlə yetirmişlər. Həmin hadisə İranın Taliblərə qarşı geniş miqyaslı müharibə aparmasına səbəb ola bilərdi, Əfqanıstan sərhəddinə yüz minlərlə ordu yığmış İran son anda bir sıra mülahizələri nəzərə alaraq hərbi əməliyyətlara başlamaqdan imtina etmişdi. Lakin  İran rəhbərliyində Taliblərdən intiqam almaq ideyası aradan getməmişdir. İranda  taliblərə qarşı mübarizə aparan qruplar üçün hərbi  düşərgələr vardı.

Birinci mərhələdə (1994-2001) İran bütün sahələrdə  taliblərə qarşı mübarizəni dəstəkləyirdi. İran Talibləri etnik-dini hərəkat və təşkilat, yəni ölkə əhalisinin 30%-50%-ni təşkil etdiyi pəştu etnosunun nümayəndəsi hesab edirdi. Bu da İranı qane etmirdi, çünki İran islamını təkfir/bidət hesab etdiklərindən Əfqanıstanda fars dilində danışan, şiə məzhəbli Həzara xalqına qarşı genosid siyasəti yeridirdi. İran öz etno-dini  təbii müttəfiqini dəstəkləməyə məcbur idi. Həzaralar Əfqanıstan əhalisinin  bəzi məlumatlara görə 30%-ni (1/3-i), digər məlumata görə (2007) Əfqanıstanın 27 mln.əhalisindən  2.5-3 mln.nəfərini (1/9-ni) təşkil edirdı. Onlar ölkənin  hər yerinə səpələnsə də, əsas yığcam əraziləri Həzəracat və ya Həzərastan kimi məşhurdur. İranın qeyri fars/dəri dilli şiə məzhəbli digər nisbətən azsaylı müttəfiqi də mövcud idi.

İranın digər təbii yarım müttəfiqi ölkə əhalisinin 1/3 və ya  1/4-ni təşkil edən taciklər idi.Taciklər tacik dilində danışdğından İranın etnik müttəfiqi, sünni məzhəbinə aid olduğundan isə potensial düşməni hesab edilirdi. Lakin İranın Tacikistana və taciklərə münasibətində etnik amilin həll edici rol oynadığını nəzərə alsaq, İranın taciklərə müttəfiq kimi baxdığını vurğulamaq olar. İslam bayrağı altında  çıxış edən taciklər də istər Tacikistanda,istərsə də Əfqanıstanda İranla münasibətlərdə  müvəqqəti olaraq dini fərqləri arxa plana keçirərək, yardım almağa böyük maraq göstərirlər. Ona görə həmin müttəfiqlik müvəqqəti hesab edilir. Başqa sözlə İran Taliblərin hakimiyyətinin birinci mərhələsində ona qarşı mübarizəni etnik və dini fərqlərlər və maraqlarla eyni zamanda Əfqanıstanda taliblərə qarşı mübarizədə öz etno-dini və etnik müttəfəqlərinə yardım  kimi əsaslandırırdı.

İran taliblərə qarşı mübarizəni qeyd edildiyi kimi, farslardan etnik və məzhəb fərqlər, ideoloji-dini ziddiyyət, taliblərin pəştu etnik hakimiyyəti qurması,  ictimai həyatı pəştu adət-ənənələri, qaydaları ilə tənzimləməyə çalışması, Əfqanıstanda dini və etnik qruplara qarşı ayrı-seçkilik siyasəti yeritməsi, mədəni genosid həyata keçirməsi  və nəhayət dövlət başçısını Əmir ol-Möminan adlandırması ilə izah edirdi. Haşiyə çıxaraq qeyd etmək lazımdır ki, şiələrə görə Əmir  əl-Möminin ıəqəbi yalnız şiəlrin ilk imamı Əliyə aiddir. Adi bir dövlət başçısını Əmir ol-Möminin adlandırmaq, Əli və şyə müqəddəslərini təhqir etmək hesab edilirdi.

Taliblər  birinci dəfə hakimiyyətdə olarkən, İran və Əfqanıstan bir-birini İslam dövləti kimi qəbul etmirdilər.

İki ölkə,iki İslam  hakimiyyəti arasında zahirən barışmaz ziddiyyətlərin olması onların, xüsusən də ölkə və rejimin maraqlarını bütün vasitələrlə təmin etməyə çalışan İranın  müəyyən şərait yarandıqda  bütün ziddiyyətləri gözardına vuraraq əməkdaşlıq etməyəcəyinə heç bir təminat vermirdi.

Belə bir şərait, məlum olduğu kimi, ABŞ-da 2001-ci ildə məlum hadisələırdən sonra Amerika terrorist Əl-Qaidə təşkilatının başçısı və üzvlərinin bir hissəsinin Əfqanıstanda olduğunu bəhanə edərək həmin ilin  oktyabr ayının 7-də Əfqanıstana qarşı hərbi əməliyyatlara başladı. ABŞ və müttəfiqlərinin havadan dəstəyi və xüsusi təyinatlılarının  iştirakı ilə Şimal alyansı taliblərə qarşı geniş müharibəyə başladı və  əvvəlcə Məzari-Şərifi tutdu, az sonra (13 XI.2001) taliblər müqavimət göstərmədən paytaxt Kabili tərk etdilər. Qəndahırın itirilməsi ilə (07.XII.2001) Taliblərin hakimiyyətinə son qoyuldu.

İranın özünün ən qatı,əsas düşməni hesab etdiyi ABŞ-ın Əfqanıstana hərbi təcavüzü, Şimal alyansının fəal iştirakı ilə Talib hakimiyyətini devirməsi, Beynəlxalq hərbi qüvvələrin Əfqanıstanda yerləşdirilməsi və onların himayəsi altında Əfqanıstanda yeni hakimiyyət və siyasi-ictimai sistemin  təşkilinə  münasibəti necə idi?

Həmin siyasət iki düşmən arasındakı münasiblərdən maksimum fayda götürmək və əsas düşməni (ABŞ) zəyflətmək məqsədi ilə müəyyən olunurdu. Artıq nə ABŞ-la,  nə də Taliblər ilə münasibətlərdə baza prinsiplər heç bir rol oynamırdı.

İran İslam Respublikası guya əsas düşməni olan ABŞ-la, Qərb dəyərləri əsasında yenidən təşkil edilməkdə olan Əfqanıstan İslam Respublikası və dini-ideoloji barışmaz düşməni olan taliblərlə geniş əməkdaşlıq edirdi. İranın ideoloq alimlərinin üç düşmənlə (ABŞ, Əfqanıstanın demokratik hökuməti və taliblər) əməkdaşlığı əsaslandırmaq üçün əsərləri bir-birinin ardınca meydana gəlirdi. Aşağıda əməkdaşlıq nümunələri və onlarıın əsaslandırılması haqqında qısa qeydlər nəzərdən keçirilr.

ABŞ-LA ƏLAQƏLƏR

İran Amerikanın 2001-ci ildə Əfqanıstana təcavüzü və  Taliblərin hakimiyyətdən  devrilməsi prosesində  ABŞ-la   yaxından əməkdaşlıq etmişdir.

ABŞ 11 sentyabr 2001-ci il hadisəsindən sonra Əfqanıstana hücum planını İranla müzakirə etmişdir. Müzakirə zamanı İran tərəfi Amerikanın hərbi təcavüzünü təşviq edirdi, çünki Taliblərin hakimiyyətinin devrilməsini tələb edirdi. Şimal Alyansı Amerikanın hərbi təcavüzü zamanı həmin ölkə ilə əməkdaşlıq etməyə meyl göstərirdi. İran buna etiraz etməmişdir. İran öz diplomatlarının intiqamının alınmasını və buna gğrə Taliblərin hakimiyyətinin devrilməsini istəyirdi. 2001-ci ildə İran prezidenti S.M.Xatəmi demişdir ki, Taliblər İranın düşmənidir və onların hakimiyyətinin devrilməsi İranın mənafeyinə uyğundur.

İran Amerikanın Əfqanıstana hərbi təcavüzü və ondan sonra Amerika hərbi qüvvələrinə diqqətəlayiq yardım göstərmişdir. Taliblərin hərbi bazaları və cəmləşmə məntəqələrinin xəritəsini Amerikaya təqdim etmişdir.

ABŞ-ın Əfqanıstana hərbi təcavüzünü dəstəklədi, təklif etdi ki, Əfqanıstan təhlükəsizlik qüvvələrinə təlim keçsin.

ƏFQANISTAN HÖKUMƏTİ İLƏ ƏLAQƏLƏR

Amerikanın Əfqanıstana hərbi təcavüzü və Şimal alyansının ən yaxından və fəal iştirakı ilə taliblərin hakimiyyəti devrildikdən sonra, ölkədə hakimyyətin yeni, demokratik əsaslarla təşkili gündəmə gəlmişdi.

Amerika və beynəlxalq qüvvələr həmin prosesdə yaxından iştirak edirdilər.

2001-ci ildə Bonn konfransında İran nümayəndə heyətinin başçısı M.C.Zərif  Şimal alyansını qane edə bildi ki, hakimyyətin puştu Həmid Kərzayiyə verilməsinə razı olsun. Bu sadə məsələ deyildi, çünki 1992-1996-da hakimiyyət qeyri-puştuların əlində idi. Həmin məsələ həll edildikdən sonra az-çox  tanınmış siyasətçi Həmid Kərzay yeni hakimiyyətin müvvəqqəti başçısı, 2002-ci ildə müvəqqəti prezident təsdiq edildi.

2001-ci ildə Taliblərin hakimiyyətinin devrilməsi ilə Əfqaqnıstan İslam Əmirliyi ləğv olunaraq İslam Respublikası  elan edildi. 2004-cü ildə Ümuməfqan Şurası (Loya Cirgə) tərəfindən İslam Respublikasının Konstitusiyası qəbul edildi. Konstitusiyada Əfqanıstanın İslam Respublikası olması təsbit edildi. Yeni Konstitusiyada İslamla bağlı prinsip və normalar öz əksini tapdı. Konstitusiyada  nə 1992-1996-cı illərdə mövcud olmuş Əfqanıstan İslam Dövlətinin praktiki fəaliyyətində rəhbər tutulan İslam normaları (İslama zidd hesab olunan bütün qanunlar qüvvədən düşmüş elan edilməsi, ölkədə İslam diktaturasının təsbit edilməsi, universitetlər, bütün əyləncə mərkəzləri bağlanması, dövlət idarələrində namazı məcburi xarakter alması, bütün antidini kitabların, spirtli içkilərin  qadağan edilməsi, qadınların hüquqlarının məhdudlaşdırılması), nə də Əfqanıstan İslam Əmirliyinin əsas hüquqi tənzimləyici sənədi hesab edilən Şəriətdən demək olar ki, əsər əlamət qalmamışdı.

Əsas qanunda Allaha möhkəm  və Müqqədəs İslama inam vurğulanır. Əfqanıstanın İslam respublikası olması təsbit edilir, Əfqanıstanın dininin müqəddəs İslam dini oduğu,digər din ardıcıllarının dini azadlığı qeyd edilir.

Əsas qanunda xüsusi vurğulanır ki, Əfqanıstanda heç bir qanun müqəddəs İslam dinin müddəaları bə inamlarına zidd ola bilməz.

Məhkəmə işlərəndə sünnilər və şiələr arasında şəriətin tətbiq edilməsinin şərti müəyyən edilir. Şəriət qanunları  məhkəmə çəkişməsinin hər iki tərəfi sünni və ya şiə olduqda  yalnız o halda tətbiq edilir ki, bütün mövcud Cinayət məcələlləri və digər qanunlarda məhkəmənin qərar qəbul etməsi üçün əsas tapılmasın. Belə halda  sünnilərin məhkəmə işi haqqında  Hənəfi məzhəbi qaydaları, şiələrin işi haqqında  isə  şiə məzhəbi qaydaları əsasnda qərar verilir.

Əsas qqanunda İslamın ailə tərbiyəsində yeri ilə bağlı müddəa yer alır və göstərilir ki, ailə tərbiyəsində İslama zidd ənənələr istisna edilməlidir.

Göründüyü kimi, Əfqanıstanda İslamın yeri Əsas qanunda təsbit edilənlərdən ibarətdir. Bunlar İslam Dövlətində hakim olan İslam normaları və İslam Əmirliyində rəhbər tutulan Şəriətlə müqayisə edilə bilməz.

İran İslam Respublikası nöqteyi nəzərindən Əfqanıstanın bundan əvvəlki  qayda-qanunları   sünni məzhəbinə istinad etsə də, daha İslami xarakter daşıyırdı, nəinki 2004-cü ildə qəbul edilmiş Konstitusiya. İran İslam Respublikasını belə İslam dövləti qane edə bilməzdi. Burada nə dinin hakimiyyətindən, nə onun əsas biliciləri və qoruyucuları olan ruhanilərin ali hakimiyyət və ali nəzarətindən və s. söz belə açılmırd. Bu, İran İslam Respublikası üçün  ən pis İslam modeli hesab edilirdi və ona düşməncəsinə baxılırdı. Əfqanıstanın  haqqında danışılan Konstitusiyası ancaq müasir dünyada mövcud olan  sivil hüquq normalarını özündə əks etdirirdi. Burada İran İslam Respublikasını qane etməyən, onun milli və etnik azlıqlara qarşı milli ayrı-seçkilik, əslində vahid ümmət və vahid millət adı altında etnosid siyasəti yeritdiyini dolayısı ilə açıq şəkidə nümayiş etdirən müddəalar yer almışdı.

Əsa qanunda Əfqanıstanda mövcud olan bütün etnik birliklərin adları birbəbir sadalanır. İranda isə həmin etnik birliklər həqarətlə ümumi şəkildə əqvamlar və məhhəli qruplar adlandırılır.

Əsas qanun  son dövrlərdə formalaşmış ənənəyə uyğun oaraq pəştu və dəri dilini dövlətin rəsmi dilləri elan edirdi. Əsas qanun etnik birliklərin-özbək, bəluc, türkmən  və b. yığcam yaşadıqları ərazilərdə etnik dilləri ÜÇÜNCÜ rəsmi dil elan edirdi. Bundan əlavə,  bütün dillərdə nəşr, KİV, radio, teleyayımlar azad elan edilir.

İranda həmin yeniliyə böyük ikrahla baxır və mənfi təsirini neytrallaşdırmaq haqqında fikirləşirdilər. İran millətçiləri vəziyyətdən çıxış kimi etnik dillərin məhdud fəaliyyət sahəsini daha da məhdudlaşdırmaq və hətta onları daxildən zəiflətmək yolu tutrudular.

Yeni Əfqan siyasi sisteminin İslam  və etnoplitika komponentləri nümunə baxımından İran siyasi sisteminin əsasların laxladırdı. Başqa sözlə, Əfqanıstan İslam Respublikasını bütün digər dünyəvi  müsəlman ölkələri kimi İranın strateji düşməni hesab edirdilər. Həmin düşmənlərlə mübarizə formalarından biri onlarla yaxından əməkdaşlıq edərək daxildə dini, məzhəb və son nəticədə xurafat ünsürlərini gücləndirməklə siyasi-ictimai sosial dayaq yaratmaq idi. İran həmin prinsipdən çıxış edərək yeni Əfqanıstan hakimiyyəti ilə yaxından əməkdaşlıq edirdi.

İran  müsəlman ölkələri ilə münasibətlərdə  həmişə iki iri və xırda marağının da təmin edilməsinə xüsusi diqqət yetirirdi: dinin rolunu, şiə azlığının mövqeyini (mövcud olduğu halda) və fars dilinin mövqeyini (irandilli azlıq olan halda) gücləndirmək.

Qeyd edilən səbəblərə görə İran İslam Respublikası bəzi İran məlumatlarına görə Əfqanıstan hökumətinin müxtəlif qurumları və  dövlət və qeyri-dövlət təşkilatlarına maliyyə yardımı edirdi.

İran Əfqanıstanda şiə mərkəzləri yaradırdı, 2006-cı ildə Əfqanıstanda ən böyük şiə məscidi inşa etmişdi. İran əsas diqqətini şiə məzhəbindən olan və fars dilində danışan Herat vilayətinə yönəltmişdi, həmin viayətin İrana birləşdirilməsi üçün zəmin hazırlayırdı.  Heratı elektrik enerjisi ilə təmin edirdi. 120 km-lik əla asfalt yol çəkmişdi, investisiya qoyur, neftlə təmin edirdi. Herat şəhərini mədəni-elmi əməkdaşlıq mərkəzinə çevirmişdi,başqa sözlə, öz təsirinin əsas dayağı hesab edirdi.

İran çalışırdı ki, özünə yaxın etnik, dini-məzhəb qrupları hakimiyyətdə təsirli mövqe tutsunlar. İran Əfqanıstanın siyasi səhnəsindən  fars dilli və şiə məzhəb qrupların kənarlaşdırılmasının qarşısını almağa, yəni İran təsirinin ötürücü vasitələrini gücləndirməklə öz mövqeyini genişləndirmək siyasəti yeridirdi.

İran  Əfqanıstan hakimiyyəti ilə əməkdaşlığından həmçinin fars dilli ölkələrin birliyini yaratmaq məqsədi ilə istifadə edirdi. 2006 cı ildə prezident M.Əhmədinejad fars dilli ölkələrin (İran, Əfqanıstan,Tacikistan ) ittifaqının yaradılması istiqamətində ilk addım atıldığını qeyd edirdi. Amma sonra həmin mövzu unuduldu.

2016-cı ildə İran Əfqanıstan höküməti  ilə Əfqanıstan İslam partiyası (Qülbəddin Hikmətyar) arasında sülh sazişi bağlanmasına güclü dəstək göstərdi. İran fikirləşirdi ki, bir tərəfdən  dinin siyasi  rolunun güclənməsinə yardım edir, digər tərəfdən gələcəkdə həmin təşkilatdan öz maraqları üçün istifadə edə bilərdi.

İran bir tərəfdən özünün geniş və məhdud maraqlarını təmin etməyə çalışırdı, digər tərəfdən ABŞ-ın himayəsində olmasını nəzərə alaraq yeni hakimiyyəti gücləndirməklə  ABŞ-dan asılığını azaltmağa, eyni zamanda  əməkdaşlıq etdiyi Taliblərə təzyiq vasitəsi kimi istifadə etməyə  çalışırdı.

TALİBLƏRLƏ ƏLAQƏLƏR

Taliblər hakimiyyətdə olduqları birinci müddətdə (1996-2001) VII əsrdə meydana gəlmiş və dövrə uyğun olan dünyagörüşü, ictimai həyatı tənzimləyən bir sıra göstərişlər ehtiva edən İslam dini  və daha sonralar onun, hədis və qaynaq və üsullarla  formalaşmış hüquq sistemi- Şəriət qaydalarını XX əsrin son illərində əməli olaraq tətbiq   etdiyindən, artıq qeyd edildiyi kimi, İran İslam Respublikası ilə müharibə təhlükəsinə çevrilən  gərgin münasibtlərə malik idilər.

Lakin 2001-ci ildə Taliblərin hakimiyyətinin ABŞ hərbi təcavüzü nəticəsində devrilməsi, ABŞ və onun Qərb müttəfiqlərinin Əfqanıstanı öz himayəsinə götürərək orada tamamilə yeni siyasi sistem təsis etmək siyasəti yeritməsindən sonra İranın Taliblırə münasibətinin  yeni, ehtiyat  variantı özünü göstərməyə başladı.

Taliblərə qarşı düşmənçilik siyasəti 2001-ci ildən başlayaraq zahirən davam etsə də, artıq əməkdaşlıq istiqaməti də gündəmə gəlirdi.

2001-ci ildə  Amerikanın hərbi təcavüzü zamanı talib komandirlərinin bir hissəsi İrana qaçdı. İran talib komandir və döyüşçülərinə sığınacaq verdi.

İran vaxtilə taliblərə qarşı vuruşan döyüşçülər hazırlamaq üçün yaradılmış  hərbi düşərgələri taliblərin ixtiyarına verdi. Kütləvi informasiya vasitələrində, hətta İranda Əl-Qaidə komandirlərinə sığınacaq verilməsi haqqında məlumatlar qeyd edilirdi.

2010-ci ildə İran taliblərə maliyyə və silah-sursatla yardım edirdi, sığınacaq verilmiş taliblərə təlim keçirdi.

İran 2010-cu ilə qədər Kabil hökuməti ilə Taliblər arasında danışıqlara qarşı çıxırdı.

Lakin 2011-ci ildə mövqeyi dəyişdi. Bu da çox güman ki, Amerika qoşunlarının əsas hissəsinin 2010-cu ilin avqustanda İraqdan çıxarılması və burada müharibənin başa çatmasının elan edilməsi, deməli qərbdən (İraq) gələn təhlükənin son dərəcə zifləməsi  ilə bağlı idi.

Məlum olduğu kimi, 2000-ci illərin əvvəllərində İran əvvəlcə şərqdən (Əfqanıstan)  sonra qərbdən (İraq)  Amerika qoşunları tərəfindən mühasirə olunduğundan, hər iki cəbhədə təcavüzkarla əməkdaşlıq etməli olurdu. Lakin hər iki tərəfdə ABŞ-ın qətiyyəti və mövqeyinin zəiflədiyini hiss edən İran özünü  regionda əsas regional oyunçu hiss edərək, ABŞ-ın mövqeyinin  zəiflədilməsi istiqamətdə səylərini gücləndirir, legitim mərkəzi hakimiyyət və Amerikanın  əsas silahlı düşmənləri ilə əməkdaşlığı genişləndirirdi.

Məhz həmin səbəbdən 2011-ci ildən Əfqan hökuməti ilə Taliblərin  danışıqlarını dəstəkləməyə başladı. Bununla ABŞ-ın mövqeyini zəiflədə biləcəyini güman edirdi, ona görə ABŞ-Taliblər danışıqlarına qarşı çıxırdı.

İranın Talibləri dəstəkləməsində yeni, daha geniş mərhələ 2013-cü ildən sonra başlandı.

Həmin il ABŞ ilə Əfqanıstan arasında Strateji Əməkdaşlıq müqaviləsi  və Təhlükəsizlik sazişi imzalandı. Həmin sənədlər Əfqanıstan hökumətinin gələcəkdə ABŞ-a bağlılığını gücləndirir və ABŞ-ın Əfqanıstanda mövcudluğunu  hüquqi baxımdan təmin edirdi. Ona görə həm ABŞ-ın, həm də Əfqanıstan hökumətinin əsas real və açıq silahli düşməni olan Talibləri dəstəkləmək tələb olunurdu.

2015-ci ildə İran  taliblərə maliyyə və hərbi yardımını davam etdirirdi.

2015-ci ildə Talib rəhbərləri 3 gün Tehranda olub və XİN  M.C.Zəriflə görüşüblər.

2016-cı ildə  Talib komandirlərinin ailələri İranda yaşayırdı. Talibanın Rəhbəri Tehrana gəlib-gedirdi.

2016-cı ildə Əfqan hökuməti İranı Taliblərlə sıx əməkdaşlıq etməkdə ittiham etdi, İranın talibləri dəstəklədiyi və  yardımların miqyasını genişləndirdiyini vurğuladı.

2016-cı il məlumatına görə, İran taliblərlə İŞİD-ə qarşı 572 km-lik sərhəd zonasında bufer zona haqqında əməkdaşıq edirdi.

TALİBLƏR  də İranla yaxın və “səmimi” münasibətləri olduğunu vurğulamaq üçün İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun, əsasən güc vasitəsi ilə İslam inqilabı ixracı ilə məşğul olan  və xaricdə fəaliyyət göstərən, əlahiddə  “Qüds”  hərbi hissəsinin komandiri, general Q.Süleymaninin qətlini (03.01.2020) pislədi.

İrana bir neçə nümayəndə heyəti göndərərək  onun təhlükəsizlik qayğıları ilə  bağlı qarantiyalar verib.

Sonuncu dəfə Taliblərin rəsmiləri yanvar 2021-ci il tarixində  Tehranda İranın xarici işlər naziri C.Zəriflə görüşüblər,İranın Heratda diplomatik nümayəndəliyinin  tam təhlükəsizlikdə olacağı haqqında təminat veriblər.

İran Taliblərlə əməkdaşlıq edərək onları Əl-Qaidədən ayırmağa çalışırdı. Talibləri İranla sərhəddə gücləndirərək Əl-Qaidə ilə bufer zonası yaratdıqlarını güman edirdilər.

Halbuki İranın  Əl-Qaidə ilə də əlaqələri haqqında məlumatlar meydanı çıxırdı. Bu da təbii idi, çünki İranın xarici siyasətinin mahiyyətini rejimin və milli maraqların qorunası üçün  şeytanla, o cümlədən “Böyük Şeytan” ın özü ilə əmkdaşlıq etmək və eyni zamanda ona mümkün qədər ziyan yetirmək təşkil edir. Amma bəzi İran saytları Taliblərin hakimiyyətə gəlişi  ərəfəsində Taliblərin Əl-Qaidənin məhsulu  və aləti olduğu haqqında yazmağa başladılar.

İran saytlarından birində 23.05.1400-14.08.2021-ci il tarixində “Ezane Əl-Qaidə be nəqşe in qoruh dər tamin mali və təslihatiye taleban” (Əl-Qaidə  talibləri maliyyə və silah cəhətdən  təmin etməkdə  rol oynadığını  etiraf etdi) adlı yazı yerləşdirilmişdi.

Yazıda  Əl-Qaidənın hələlik qeyde edilən  sahədə əsas rol oynadığına diqqət çəkilir. Bunun nə dərəcədə doğru olduğunu demək çətin olsa da, İranda bəzi dairlərin Taliblər hərəkatında Əl-Qaidənin rolunu şişirtməklə hakimiyyətə  taliblərlə buna qədər olan münasibətlərə yenidən baxmağa çağırdığı görünür. İran üçün ən qorxulusu isə Əl-Qaidənin guya Taliblərin düşmənləri ilə Əfqanıstandan kənarda döyüşməsidir.

Əl-Qaidə təhlükəsinin ciddi olduğunu vurğulamaq üçün  yazıda deyilir ki, Əfqanıstanda  bir yüksək rütbəli Əl-Qaidəçi  gizli görüşdə bəyan edib ki,  Əl-Qaidə komandirləri və döyüşçüləri taliblərlə birgə vuruşurlar. Məsələn, özbək əsilli terroristlərin  başçısı Tahir Yoldaş Əl-Qaidə ilə bağlıdır. Amerikanın bundan xəbəri var və etiraz etmir.

Göründüyü kimi İran ABŞ və onun himayəsində olan Əfqanıstan hökumətinə təzyiq göstərmək və bir çox güzəştlər əldə etmək  üçün Taliblərlə əməkdaşlıq edirdi.

DÜŞMƏNLƏRLƏ  ÜÇTƏRƏFLİ ƏMƏKDAŞLIĞIN  İRANLILAR TƏRƏFİNDƏN VERİLƏN İZAHI

AMERİKA İLƏ ƏMƏKDAŞLIQ

İranın Amerikanın Əfqanıstana təcavüzünü dəstəkləməsi, təcavüz zamanı  və ondan sonra   onunla əməkdaşlıq etməsi, hər iki dövlətin ortaq marağından-Taliblərin hakimiyyətinin devrilməsində maraqlı olmasından irəli gəlirdi.

Taliblərin  hakimiyyəti devrildikdən və onlar Kabili tərk etdikdən (13XI 2001), ABŞ və  müttəfiq dövlətlərin yeni hakimiyyət sistemi təşkil etməyə başlamasından sonra İranda ABŞ və Qərbin həmin ölkədə mövqeyinin möhkəmlənəcəyi barədə heç bir şübhəsi qalmadı. Ona görə Əfqanıstanda yeni hakimiyyətin  təşkilinə və sonralar fəaliyyətinə hərtərəfli yardım göstərməyə başladı.

YENİ ƏFQANISTAN HÖKUMƏTİ İLƏ ƏMƏKDAŞLIQ

2001-ci ilin sonunda Əfqanıstanda müvəqqəti hökumət, 2002-ci ilin yayında müvəqqəti prezident təsdiq edilmiş və 2004-cü ildə yeni Konstitusiya qəbul edilmiş və ölkə tarixində ilk prezident seçkiləri keçirilib. Beləliklə,  həmin vaxtdan yeni siyasi sistem təsbit edilərək, leqitim hakimiyyət formalaşaraq fəaliyyətə başlayıb. İran həmin prosesin dönməz olduğunu güman edərək, onunla, qeyd edildiyi kimi, geniş əməkdaşlıq həyata keçirirdi. İran tərəfi həmin əməkdaşlığı aşağıdakı kimi izah edirdi.

İran Əfqanıstanla əlaqələrindən Qərblə münasibətlərini bərpa etmək üçün istifadə edirdi.

İran öz  rəqiblərini təcrid etməyə çalışırdı.

Taliblər və Əl-Qaidəyə qarşı mübarizə  üsulu hesab edirdi

Maraqlı tərəflər arasında balans yaratmağa çalşırdı.

İran düşmən dövlətlərin Əfqanıstanda   təsiri və nüfuzuna yol verməməyə çalışırdı.

İran  özünə yaxın qüvvə və qrupların (şiə məzhəbi ardıcılları, fars dillilər)  hakimiyyətdə təsirli mövqe tutmasına çalışırdı, çünki onların əli ilə öz maraqlarını  daha asanlıqla təmin edə biləcəyini fikirləşirdi.

Narkotik qaçaqmalçılığın qarşısını almaq

Qaçqın axınını qarşısını almaq

Əfqanıstanın parçalanmasının qarşısını almaq, Bəluc, Puştu dövlətlərinin neydana gəlməsinə yol verməmək. Əfqanıstan parçalanarsa, İranın ərazi bütövlüyü üçün ciddi təhlükə yaranar. Belə ki, İran bəlucları  uzun illərdir ki, müstəqillik uğrunda mübarizə aparırlar.

İran Əfqanıstanla əməkdaşlığıa həm də  fars dilli  ölkələrin birliyinin yaradılması siyasətinin tərkib hissəsi kimi baxırdı.

Əfqanıstan İslam Respublikası dövründə (2001-2021) onunla geniş əməkdaşlıq edən İran həmin ölkədə mövcudluğundan,  öz təsiri altında olan qruplardan istifadə edərək  BÜTÜN vasitələrlə ABŞ-a qarşı DAİM problemlər yaradırdı.

İranın Əfqanıstan hökuməti ilə əməkdaşlığının strateji hədəfləri də vardı.

İran  Əfqanıstanın, Mərkəzi Asiya ölkələrinin Əfqanıstan və İran vasitəsi ilə  İran körfəzinə  çıxışını  təmin edərək hər iki ölkənin tarnzit potensialının genişləndirilməsinə   və  bir-birinə  iqtisadi bağlılığını gücləndirməyə çalışırdı.

İran Əfqanıstanla əməkdaşlıq edərək regionda əsas rəqibləri olan Pakistan və Türkiyənin təsirini azaltmağa çalışırdı.

Pakistan İranın Əfqanıstanla yaxın əməkdaşlıqdan  narahat  olurdu. Gələcəkdə İran  Mərkəzi Asiya   ölkələri ilə Hindistan arasında (Bəndər Abbas) ticarətin əsas marşurutu ola bilərdi. Bu halda Bəndər Abbas  Kərçiyə (Pakistan) rəqib ola bilərdi.

İran Əfqanıstanı Mərkəzi Asiya ölkələri ilə əməkdaşlığın mühüm həlqəsinə,eyni zamanda özünün də tranzit potensialını gücləndirməyə çalışırdı.

Əfqanıstanın tranzit ölkəyə çevrilməsində Pakistan daha çox maraqlı idi. Belə ki, Əfqanıstanın Pakistanın Mərkəzi Asiya ölkələri ilə təkcə ticarət əlaqələrində deyil, həm də karbohidrogen resurslarının idxalında  tranzit ölkə olmasında maraqlı idi.

Pakistan üçün çox vacib olan, Əfqanıstanın mühüm gəlir mənbəyi olan həmin tranzit  potensialı, İranın, Mərkəzi Asiya ölkələrinin neft-qaz ehtiyatlarının həmin tranzit marşurutu üzrə daşınmasında maraqlı olmayan qüvvələrin müqaviməti ilə üzləşməsi idi. Bu da  qarşı tərəflərin Əfqanıstanda və onun qonşuluğunda sabitliyi pozmaq istiqaməıtində fəaliyyətinin genişlənməsinə səbəb olaraq Əfqanıstana və əfqan xalqına yeni müsibət və facilər gətirirdi.

Bütün qeyd edilən  sahə, istiqamət və s. bir cümlə ilə ümumiləşdirmək olar, İran  hakim rejimin və ölkənin  milli maraqlarını təmin etmək üçün hamı, o cümlədən ABŞ və Qərbin himayəsində olan Əfqanıstanın möcud   hakimyyəti ilə  də əməkdaşlıq edirdi.

TALİBLƏRLƏ  ƏMƏKDAŞLIQ

İran eyni zamanda Amerikanın regionda,xüsusən Əfqanıstanda, mövqeyinin möhkəmlənməsinə qarşı olduğundan, ona müxalif qüvvələrlə əlaqələri kəsməmək və lazım gəldikdə onlardan istifadə etməyi  də unutmurdu. Amerikaya Əfqanıstanda ən əsas  mütəşəkkil silahlı müxalif qüvvə taliblər idilər.

İranTalibləri dəstəkləməkdən ABŞ və Əfqanıstan hökumətinə təzyiq vasitəsi kimi istifadə edirdi. Ona görə İran-Taliblər əməkdaşlığı qeyri-stabil xarakter daşıyırdı, güclənir və zəifləyirdi.

Taliblər 2001-ci ildə hakimiyyətdən devrilsə də,  mübarizədən əl çəkmədiyinə görə onlarla əməkdaşlıq etməklə İran eyni zamanda gələcəkdə yarana biləcək siyasi vəziyyətdə özünü sığortalamağı düşünürdü  və  həmin əməkdaşlıq gələcəyə hesablanırdı.

İranın Taliblərlə əməkdaşlığı Amerikanın Əfqanıstanda, regionda və hətta dünyada nüfuzu və təsirini zəiflətmək məqsədinə xidmət edirdi. İranın regional siyasətinin zahirən də olsa, əsas istiqamətlərindən bir regionxaric güclərin, ilk növbədə ABŞ-ın, regiondan sıxışdırılması təşkil edir. Həmin siyasət İranın regional super gücə çevrilmək strategiyasının tərkib hissəsini təşkil edir.

NƏTİCƏ 

İran İslam Respublikası Şərq (İslam, Fəqihin hakimyyəti-vəliliyi) və Qərb (Respublika) siyasi sistemlərinin İslam və ruhanilərin hakimiyyət monopoliyası şərti ilə süni surətdə  birləşdirilməsi nəticəsində meydana gəldiyi üçün, Qərb və Şərqlə (İslam dünyası) əməkdaşlıq milli maraqlara cavab versə də, daim ruhanilərin hakimiyyət inhisarı üçün təhlükə yaradır. Şərqlə münasibətlərdə əksəriyyəti sünni olan İslam ölkələri  İranın İslamı öz bildiyi kimi təfsir etməsini qəbul etmir. Belə yanaşma istər-istəməz ruhanilərin hakimyyət inhisarına mənfi təsir göstərir.

İranın Qərblə əlaqələri siyasi sistemin Respublika komponentinin əhəmiyyətini gücləndərməklə yanaşı, ictimai-mədəni həyatdan  formal olaraq, demək olar ki, sıxışdırılmış Qərb və əslində müasir ictimai, mədəni-məişət  həyatının  adi normalarını müəyyən edən dəyərlərə  və onlara əməl etmək meylinin güclənməsinə səbəb olur.

Deyilənləri nəzərə alsaq, İran İslam Respublikasının nə Şərq (İslam), nə də Qərb dünyası ilə hərtərəfli əlaqələrə malik ola bilməməsinin səbəbi aydın olar. İran hər bir ölkə ilə müəyyən sahədə əməkdaşlıq etməyə və təhlükə hesab etdiyi sahədə isə neytrallaşdırma tədbirlərinə üstünlük verir. Yəni  İran istənilən ölkə ilə əməkdaşlıq edəndə, həm  onun arzu olunmaz  təsirlərinə qarşı mübarizə aparır, həm dəm  həmin ölkəyə təsir  vasitələrindən geniş istifadə etməyə çalışır. Həmin münasibətlərin və mübarizənin əsası, qeyd edildiyi kimi, siyasi sistemdə Qərb (Respublika) və Şərq (İslam) komponentlərinin süni şəkildə birləşdirilməsi ilə qoyulmuşdur. Həmin mübarizə İranın xarici siyasətində daim özünü göstərməkdədir.

İran İslam Respublikasının  qeyd edilən üç oyunçu (Amerika, Əfqanıstan hökuməti və Taliblər) ilə əlaqələri  və həmin əlaqələri iranlıların izahı haqqında qeydlər göstərir ki, İran hər üç oyunçu ilə əlaqələr qurmaq və əməkdaşlıq etməklə yanaşı onların hər üçünə qarşı mübarizə aparırdı və  həmin aktorlarla əlaqələrindən onların özlərinə qarşı istifadə edirdi.

Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, İran İslam sisteminin mahiyyəti dəyişmədiyindən onun xarici siyasətinin mahiyyəti və əsas istiqamətləri də dəyişməyəcəkdir. Yəni İran regionda və Əfqanıstanda Taliblərin hakimiyyətə  gəlməsindən sonra meydana gəlmiş yeni şəraitdə  bütün aktorlarla, ilk növbədə Əfqanıstanın yeni Taliblər hakimiyyəti ilə  əməkdaşlığı davam edirəcək və genişləndirəcəkdir.