İranın yeni və gözlənilməyən qonşusu

Oktyabrın 10-da builki Nobel Sülh Mükafatı laureatını seçmək komitəsinin iclası
ilə eyni vaxtda ABŞ prezidenti Donald Trampın dünyanın ən çətin bölgələrindən
birində 166 kilometrlik dəmir yolu xəttinin açılışında iştirak etmək üçün
Transqafqaz regionunda olacağı gözlənilir.
Tikintisi davam edən dəmir yolu xətti “Trampın Sülh və Rifah Yolu” adlandırıldı.
Çünki o, türklərlə – ilk öncə Osmanlı İmperatorluğu hüdudlarında yaşayan
türklərlə o zaman Çar Rusiyası, daha sonra isə Sovetlər İttifaqının hakimiyyəti
altında olan ermənilər arasında 200 ildən çox davam edən ara müharibələrinə
son qoymuş olacaqdır. 1990-cı illərdə Sovet İmperiyasının dağılması ilə
Ermənistan Respublikası Azərbaycan Respublikası ilə yanaşı dənizə çıxışı
olmayan ölkə kimi meydana çıxdı və toqquşmalar yenidən davam etdi.
Sovet hakimiyyətinin sona çatması ilə iki yeni yaranmış respublika arasında bir
onillikdən çox davam edən müharibə 300.000-dən çox insanı öz tarixi yaşayış
məskənlərindən didərgin saldı. Azərbaycanla oxşar dil və mədəniyyəti paylaşan
Türkiyə onu dəstəklədi, İran isə Türkiyənin təsirinin Xəzər dənizi hövzəsinə
genişlənməsinin qarşısını almaq üçün Ermənistanın tərəfini tutdu.
Rusiya isə balans siyasəti yeridirdi. Çünki Xəzər dənizi ilə bağlı yeni hüquqi
müqavilənin hazırlanması üçün Azərbaycanla sıx əlaqələr qurmaq, eyni
zamanda Ermənistan sərhədlərindən İrana keçidi saxlamaq lazım idi.
İran Azərbaycanla təxminən 688 kilometr sərhədi bölüşür, lakin bu sərhəd
Ermənistanın İranla 44 kilometrlik qısa sərhədi ilə kəsilir. Bu dar zolaq İranı
Rusiyaya, oradan da Gürcüstandan keçməklə Avropaya birləşdirəcək “Şimal
Cənub yolu”nun başlanğıc nöqtəsi olmalı idi. Lakin Ermənistanla Azərbaycan
arasındakı gərginlik İranı Gürcüstan, Rusiya və Avropaya birləşdirməli olan bu
dəmir yolunun tikintisinə mane oldu. Bununla belə Ermənistan sərhədi İran
ticarəti və tranziti üçün həyati əhəmiyyət kəsb edirdi, burada uzun sıralarda
dayanan yük maşınları Rusiyadan və Ukrayna müharibəsindən əvvəl Şərqi və
Mərkəzi Avropanın böyük hissəsindən mallar daşıyırdı. Bu marşrut İran üçün
xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi, çünki o, Rusiya və Ermənistanın gizli köməyi ilə
Amerika və Avropa sanksiyalarından yan keçə bilərdi.
Bundan əlavə, sərhəd bölgəsində iki mühüm Su Elektrik Stansiyası (SES) var
ki, bu da İran və Ermənistan arasında sıx əməkdaşlığı hər iki tərəf üçün vacib
edir. Həmçinin sərhəd bölgəsində beş kilometr dərinlikdə yerləşən İranın Şərqi
Azərbaycan və Ərdəbil əyalətləri su idarəçiliyi və ətraf mühitin mühafizəsi
layihələri üçün mühüm azad ticarət zonasıdır.
Stalinin “parçala, hökm sür” prinsipi əsasında həyata keçirdiyi məqsədyönlü
siyasəti Azərbaycan Respublikasının iki yerə parçalanmasına gətirib çıxardı ki,
bunlardan biri də Naxçıvan Muxtar Respublikasıdır (MR). Naxçıvan MR
Azərbaycanla deyil, qərbdə Türkiyə ilə həmsərhəddir. Ona görə də Türkiyə ilə
Azərbaycan arasında əlaqə ancaq İran ərazisi ilə mümkündür.
Bu çərçivədə “Tramp Yolu” iki mövcud dəmir yolu xəttini birləşdirmək üçün
nəzərdə tutulub: bunlardan biri Türkiyənin Qars şəhərindən Naxçıvana, digəri
isə Filidbağdan Ordubada qədər olan 158 km, daha sonra Naxçıvanın
Ordubadı ilə Azərbaycanın Horadiz şəhəri arasında Xəzər dənizi istiqamətndə
Bakıya doğru 166 km yeni xəttlə davam edir. Əgər İran diplomatik cəhətdən
təcrid olunmasaydı, “Türkiyə-Xəzər dənizi” dəmir yolu üçün ən yaxşı marşrut
İran ərazisindən keçə və İranın şimal-qərb əyalətlərinə də xidmət göstərə
bilərdi. İrandan keçməsi planlaşdırılan bu dəmir yolu Xəzər dənizindən Aralıq
dənizinə Türkiyə üzərindən enerji ehtiyatlarının nəqli üçün boru kəmərlərinin
tikintisi xərclərini azalda bilərdi.
İran Ermənistanın Sünik əyalətində Anadolunu Xəzər dənizi vasitəsilə Orta
Asiya və Çinə birləşdirə biləcək ticarət marşrutu olan “Zəngəzur” adlı yeni
marşrutdan və həmçinin Çinin “Bir kəmər, bir yol” layihəsindən də
kənarlaşdırılıb. Tehranın belə bir vəziyyətdən razı qalmaması təbiidir.
Bununla bağlı İnqilab Keşikçiləri Korpusuna bağlı “Təsnim” xəbər agentliyi
Bakının İsraillə sıx əlaqələrini nəzərə alaraq, bu layihənin İranın təhlükəsizliyinə
birbaşa təhdid yaratdığından narahatlığını bildirib. Bir neçə gün əvvəl “İran”
dövlət qəzetində ilk manşet belə idi: “Amerika qonşumuzdur!” Bu narahatçılığa
səbəb isə “Tramp yolu” müqaviləsinə əsasən, Ermənistan tərəfdə, beş kilometr
dərinlikdə olan sərhəd ərazisinin 99 il müddətinə ABŞ-a icarəyə verilməsidir.
Trampın Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev və Ermənistanın baş naziri Nikol
Paşinyanla imzaladığı anlaşma memorandumuna əsasən, faktiki sərhəd
postlarını erməni mühafizəçiləri faktiki olaraq sərhəd-keçid məntəqələrini idarə
edəcəklər, amma ABŞ Mərkəzi Amerikadakı Panama Kanalı Zonasına bənzər
marşrut zonasının yaradılması vasitəsilə bütün sərhədə nəzarət edəcəkdir.
99 illik bu icarə müqaviləsi İrana 1813-cü ildə Azərbaycanın, Ermənistanın və
Naxçıvanın bəzi hissələrinin əslində təslimolma aktı olan “Gülistan
müqaviləsi”nə əsasən Çar Rusiyasına verildiyi tarixi xatırladır. Bu icarə başa
çatdıqda, İran itirilmiş ərazilərin qaytarılmasını tələb etmək üçün çox zəif
olacaq, Rusiya isə onları geri qaytarmaq barədə düşünməyəcək qədər güclü
olacaq.
Tehran həyati əhəmiyyət kəsb edən sərhədlərindəki bu böyük dəyişikliklə bağlı
onunla məsləhətləşmə aparılmadığından narazıdır. Bununla belə, Tehran
rəhbərliyi yeni vəziyyətin Vaşinqtonla gərginliyi azaltmağa kömək edəcəyinə
ümid edərək, Trampın vasitəçiliyi ilə razılaşmanı həvəssiz də olsa, qəbul etmək
qərarına gəlib.
Tehranın bu yeni qonşunu (ABŞ nəzərdə tutulur) qəbul etməsinin bir əlaməti
Naxçıvana hücum və işğal əməliyyatında mümkün istifadə üçün Ermənistan və
Azərbaycan sərhədlərinə yaxın Talış məntəqəsində yeni hərbi baza tikmək
layihəsini dayandırmaq qərarıdır; ona görə də “Tramp yolu” yəqin ki, İranla
Azərbaycan arasında sülhün qorunmasına da kömək edəcək.
Digər tərəfdən, İnqilab Rəhbəri Əli Xamenei prezident Məsud Pezeşkianın
praqmatik yanaşmasına sırf dəstək kimi qiymətləndirilən bu məsələdə tamamilə
susur.
İran və “Marşrut Ərazi Şurası” iki “qonşu” kimi təhlükəsizlik, qaçaqmalçılıq,
narkotiklər və insan alveri ilə mübarizə, eləcə də ətraf mühit və su layihələrinin
birgə qorunması kimi sahələrdə əməkdaşlıq etməlidir. Belə ki, oradakı Amerika
region (“Marşrut Ərazi Şurası”) da öz elektrik enerjisinə olan tələbatının bir
hissəsini, eləcə də bütün neft və qaz ehtiyaclarını ödəmək üçün İranla
əməkdaşlıq etməli olacaq; başqa sözlə, iranlı və amerikalı işçilər girov
götürmək, inqilab ixrac etmək, İsraili məhv etmək və nüvə silahı yaratmaq
əvəzinə ünsiyyət qurmağı və gündəlik işləri idarə etməyi öyrənməlidirlər.
İndi belə bir sual yaranır: Nobel mükafatı heyəti Donald Trampı sülhməramlı
kimi tanıyacaqlarmı?
“Əş-Şərq əl-Avsat” dan götürülüb.
Təqdim etdi: Səməd Bayramzadə