TARİXƏ NƏZƏR SALARKƏN…

Əkbər Haşimi Rəfsəncani və Əli Xamneyinin İslam İnqilabından əvvəl paylaşdıqları kirayə evi Tehranın cənubundakı köhnə məhəllədə, Nayeb es-Saltaneh (Goethe) prospektinin Razzagh-Nia xiyabanında, Peugeot təmir sexinin yaxınlığında yerləşirdi. Kirayədən Rəfsəncaninin payı 220 tümən, Xamneyi isə 200, yəni müvafiq olaraq 31 və 29 dollar civarında idi. Bunlar gələcək İslam Respublikasının yeganə iki rəsmisi idi ki, əvvəllər belə yaxın münasibətdə olublar: sonradan pisləşəcək münasibətlər.

Rəfsəncaninin sözlərinə görə, ikisi ilk dəfə Qum Seminariyasının görkəmli müəllimi Ayətullah Mohaghegh Damadın dərsində tanış olublar. Amma onlar üçüncü şiə imamı İmam Hüseynin dəfn olunduğu İraqın müqəddəs şəhəri Kərbəlaya həcc ziyarəti zamanı dost olublar.

Bəziləri bu səyahətin 1957-ci ildə baş verdiyini, bəziləri isə 1958-ci il olduğunu söyləyir. Hər halda, Xamneyi daha sonra  həmin gün ziyarətgahda olan Ayətullah Cəfər Şabiri Zəncani tərəfindən sitat  gətirilərək demişdir: “Mən ilk dəfə heç kimi bəyənmirəm. onlarla görüş.” Amma onun sözlərinə görə, Xamneyi ilk baxışdan Rəfsəncaniyə getməsə də, sonradan dostluqları tüğyan edib.

1959-cu ildə Xamenei Quma köçdü və ikisi daha da yaxınlaşdı. Lakin onlar status baxımından heç bir halda bərabər deyildilər. Rəfsəncani Ayətullah Xameneinin yaxın çevrəsinin üzvü kimi tanınırdı  , 1979-cu il inqilabının digər iki görkəmli siması olan Ayətullah Hüseyn Əli Montazeri  və  Ayətullah Mahmud Taleqani isə müstəqil olaraq görkəmli şəxslər idi. İnqilabdan sonra Rəfsəncaninin adı bir çox hallarda, məsələn,  Mehdi Bazarqanın  müvəqqəti baş nazir təyin edildiyi vaxtlarda hallanırdı. Xamneyinin sözləri isə əksinə, nadir hallarda eşidilirdi.

1980-ci ildə Haşimi Rəfsəncani İslam Respublikasının ilk parlamentinin spikeri seçildi, burada Xamneyi digərləri arasında sadəcə bir nümayəndə idi. Eyni zamanda,  inqilabdan sonrakı İranın siyasi iyerarxiyasında o zamanlar ikinci komandan kimi tanınan  Məhəmməd Hüseyn Beheşti Baş Ədliyyə hakimi təyin edildi, Morteza Motahari isə  İslam Respublikasının əsas ideoloqlarından biri statusunu saxladı.

Yardımçı Aktyorlar Baş Rolları Miras edir.

Daha sonra yeni yaradılmış İslam Respublikasını bir sıra böhranlar bürüdü:  ABŞ səfirliklərinin girov böhranı , İran-İraq müharibəsi, sərt xətt tərəfdarlarının təzyiqi altında Mehdi Bazarqanın istefası, birinci prezident  Əbülhəsən Bənisədrin impiçmenti və Məhəmməd Beheştinin öldürülməsi. Morteza Motahari, Banisadrın varisi  Məhəmməd-Əli Rəcai və Baş nazir Məhəmməd-Cavad Bahonar.

Bu fəlakətlər İslam Respublikasının bəzi köməkçi aktyorlarının irəliləməsi və baş rolları oynaması üçün qapı açdı. Əbdülkərim Musəvi Ərdəbili baş hakim vəzifəsinə yüksəldi, Xamneyi prezident seçildi, sonra isə  Mir Hüseyn Musəvi  baş nazir oldu. Bu üç nəfər Haşimi Rəfsəncani və Ayətullah Xomeyninin oğlu Əhmədlə birlikdə o dövrdə ən mühüm qərarların çoxunun hələ də qəbul olunduğu hökumət qollarının rəhbərləri kimi bir araya gəldilər. Bu dövrdə Rəfsəncani hələ də Ayətullah Xomeyniyə ən yaxın adam idi.

Rəfsəncani prezidentliyi dövründə Xamneyini dəstəkləyib, lakin Xamneyi ilə Mirhüseyn Musəvi arasında bitməyən mübahisələrdə daim vasitəçi rolunu oynamağa məcbur olub. Zamanla o   , Xamneyinin Ali Rəhbər olaraq Ayətullah Xomeyninin varisi seçilməsində də mühüm rol oynadı . O, Ekspertlər Assambleyasının iclaslarını elə idarə etdi ki, Xamneyinin təyinatı praktiki olaraq təmin olundu və bu arada özünü prezidentliyə hazırladı. O, təəssürat altında idi ki, Xamneyinin Rəhbər olması ilə o, kifayət qədər hakimiyyətini saxlayacaq və ona icra hakimiyyətinin də gücünü əlavə edəcək.

Xamneyi ali lider olduqdan sonra isə işlər gözlənildiyi kimi getmədi.

Özünün Daxili Dairəsinin qurulması.

Xomeyni hələ ətrafda olarkən Xamneyinin öz komandası yox idi. Buna görə də o, öz yaxın çevrəsini artıq təhlükəsizlik və kəşfiyyatda fəal olan din xadimlərindən  quraraq, Məhəmməd Məhəmmədi Qolpayeqani  kimi şəxsi qərargah rəisi, Əli Əsgər Mir Hecazi kimi şəxsləri isə Qolpayeqaninin siyasi və təhlükəsizlik məsələləri üzrə müavini vəzifəsinə cəlb edib. Hər ikisi bu gün də vəzifədədir.

Rəfsəncaninin prezidentliyinin ilk altı ilində onunla Xamneyi arasında dostluq şəxsi münasibətləri əvvəlki kimi geniş şəkildə davam etdi. Onlar hər həftə bir-birini əvəzləyərək görüşürdülər. Buna baxmayaraq, Rəfsəncaninin qüdrəti getdikcə zəiflədi.

Xamenei Rəfsəncaninin bəzi mühüm siyasət təkliflərinə, o cümlədən İnqilab Keşikçiləri ilə nizami ordunun birləşməsinə və ABŞ-la münasibətlərin yaxşılaşdırılmasına qarşı çıxıb. Ali Rəhbərin icra hakimiyyətinə müdaxiləsi durmadan artdı, islahatçı daxili işlər naziri  Abdulla Nuri  impiçment elan edilərək vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı. Rəfsəncaninin o zamankı Mədəniyyət və İslami İrşad naziri Məhəmməd Hatəmi Xamneyi ilə mədəniyyət siyasəti və mətbuat azadlığı ilə bağlı fikir ayrılığına görə istefaya getməyə məcbur olub. Daha sonra Rəfsəncaninin prezidentliyinin sonuna yaxın  Ənsar-e Hizbullah kimi tanınan qrup (“Allah partiyasının tərəfdarları”) quruldu: hökumətin “qeyri-İslam” siyasətinə qarşı yürüşlər təşkil edən və ayrı-ayrı şəxslərə, qəzetlərə və onların “azğın” hesab etdikləri hər hansı quruma və ya şəxsə hücum edən bir qrup ayıq-sayıq dəstəsi.

Xamneyinin öz müdaxilələri ilə yanaşı, Ali Rəhbərə yaxın olan kəşfiyyat agentlikləri Rəfsəncaninin övladlarını korrupsiya işinə cəlb etmək üçün kampaniyaya başlayıblar. Bu  , 2015-ci ildə  “təhlükəsizlik cinayətləri və maliyyə cinayətləri” nə görə 15 il həbs cəzasına məhkum edilmiş  Rəfsəncaninin oğlu Mehdinin etibarlı adamı, britaniyalı iranlı iş adamı Abbas Yazdanpənah Yəzdinin  həbsinə səbəb oldu. İnqilab Keşikçiləri Kəşfiyyat Bölməsinin hazırkı rəhbəri Hossein Taeb, Yazdanpənahı o vaxtkı kəşfiyyat nazirinin müavini kimi həbs etdirdi və onun bəzi etiraflarını yazdırdı, ancaq Mehdi Haşimi Rəfsəncaninin həbsindən illər sonra dərc olundu. Bu da öz növbəsində Taeb-in Kəşfiyyat Nazirliyindən qovulmasına səbəb olub.

Bəziləri hesab edir ki, Taeb 2013-cü ildə Dubayda Yazdanpanahın oğurlanması və sonradan yoxa çıxmasına görə məsuliyyət daşıyır, bundan sonra o, bir daha heç vaxt görünmür. Dubay səlahiyyətliləri adam oğurluğu ilə bağlı bir neçə iranlını həbs edib, lakin iş hələ də açılmayıb, Britaniya polisi isə Yazdanpanahın həyat yoldaşına onun öldüyünü bildirib.

Şoka düşmüş Xamenei geri sıçrayır

1997-ci il prezident seçkilərində islahatçı Məhəmməd Hatəminin qələbəsi ilə Rəfsəncani yenidən icra hakimiyyətində nüfuz qazandı. Xamneyi gözləmədiyi  və qarşısını almaq üçün əlindən gələni etdiyi Hatəminin qələbəsi qarşısında məəttəl qaldı.

Lakin bir müddət sonra şok aradan qalxdı və Ali Rəhbər Xatəmi administrasiyasını sarsıtmağa və ixtisar etməyə yönəlmiş yeni addımlar atmağa başladı. 1998-ci ilin iyulunda  Tehranın o vaxtkı meri, ölkənin paytaxtını inqilabdan sonrakı böhrandan çıxarmaqda məsul olan Qulamhüseyn Kərbasçi rüşvətxorluğa görə həbsə məhkum edildi. Bu, onun məhkəmə sisteminin qarşısını almaq üçün Xamneyiyə müraciət etməsinə baxmayaraq baş verib. Haşimi Rəfsəncani cümə xütbəsində hökmü açıq şəkildə pisləyəndə Hizbullah üzvləri ona qarşı şüarlar səsləndiriblər.

2000-ci ildə prezidentlik müddəti başa çatdıqdan sonra keçirilən ilk parlament seçkilərində Rəfsəncani yenidən parlamentə namizəd oldu. O, həm islahatçılar, həm də Xamneyinin bir qrup qatı tərəfdarı tərəfindən qarşı çıxdı. O, Tehranı təmsil etmək üçün keçirilən yarışmada sonuncu oldu, lakin bir müddət sonra onun islahatçılarla münasibətləri yenidən yaxşılaşdı, o və Xamneyi daha da uzaqlaşdı.

2005 –  ci il prezident seçkiləri  daha sonra yenidən namizəd olmuş Xamenei ilə Rəfsəncani arasında ictimai qarşıdurma mərhələsinə çevrildi. Tehranın o vaxtkı sərt meri və Xamneyinin sadiq tərəfdarı olan Mahmud Əhmədinejad Rəfsəncanini təxminən 62-36 faiz qabaqlayıb. Rəfsəncani seçicilərin saxtakarlığından şikayətlənib və seçkiləri “təxribatçı” adlandırdığı insanlara açıq məktub yazıb və onları “Allahın rəhmətinə” buraxdığını bildirib. Başqa sözlə, o, artıq öz gileylərini bilavasitə, dolayısı ilə cavabdeh olan Ali Rəhbərə çatdırmırdı.

2009-cu il prezidentlik yarışı zamanı Rəfsəncani Xamneyiyə misli görünməmiş açıq məktub yazaraq  onu prezident Əhmədinejadın əsas rəqibi Mir Hüseyn Musəviyə qarşı ittihamlarından qaynaqlanan “yanğı” söndürməyə və yanğının qarşısını almağa çağıranda davam edən dava yenidən ictimailəşdi  . “seçkilər vasitəsilə və ondan kənarda” yayılmaqdan. Televiziya debatında Əhmədinejad Musəvinin Rəfsəncani və oğulları da daxil olmaqla bir sıra “korrupsioner” məmurlar tərəfindən dəstəkləndiyini iddia etmişdi.

Təxminən 10 gün sonra, 2008-ci il iyunun 19-da Cümə Namazı xütbəsində Xamenei sözünü demədi: o, Əhmədinejadın iddiaları ilə geniş şəkildə razılaşdı. Öz növbəsində, iyulun 17-də verdiyi xütbədə Rəfsəncani  etirazçıların arxasına ağırlığını ataraq cavab verdi. seçkinin nəticələrini kim mübahisələndirdi. “Bizim qurumda, təhlükəsizlik qüvvələri, polis, parlament və hətta etirazçılar hamımız qanun çərçivəsində fəaliyyət göstərməliyik” dedi. “Biz müzakirələr üçün qapıları açmalıyıq. Bu qədər insanı həbsdə saxlamamalıyıq. Biz onları azad etməliyik ki, ailələrinin qayğısına qalsınlar… İctimai etimadı bir gecədə bərpa etmək mümkün deyil, amma hamının öz sözünü deməsinə icazə verməliyik. Məntiqli, qardaşcasına müzakirələr aparmalıyıq, xalqımız öz mühakiməsini verəcək. Biz mətbuatımıza qanun çərçivəsində yazmağa icazə verməliyik, onlara məhdudiyyət qoymamalıyıq. Hətta mediamızın bizi tənqid etməsinə icazə verməliyik. Təhlükəsizlik qüvvələrimiz, polisimiz və digər orqanlarımız tənqid üçün şərait yaratmağa zəmanət verməlidir”.

İslamşünaslıq professoru  Möhsün Kadivar Rəfsəncaniyə və Ekspertlər Assambleyasının digər üzvlərinə məktub yazaraq  , nəzəri cəhətdən ən azı, Ali Rəhbəri təyin etmək, ona nəzarət etmək və vəzifədən azad etmək üçün konstitusiya səlahiyyətlərinə malik olduqlarını bildirəndə şifahi qarşıdurmalar davam etdi  . O, daha sonra Xamneyinin impiçmentini təklif edib. Rəfsəncani cavab verməyib.

Kadivar daha sonra bildirdi ki, Ekspertlər Məclisinin icraiyyə komitəsinin 2009-cu il avqustun 11-də keçirilən iclasında bir sıra digər üzvlər o vaxt hələ sədr olan Rəfsəncanidən məktuba cavab verməsini və Xamneyini dəstəkləməsini xahiş ediblər. Amma deyəsən cavab vermişdi: “İsrarla vaxtınızı itirməyin. Mən məktubda qeyd olunan bir çox məqamlarla razıyam”.

8 mart 2011-ci ildə Rəfsəncani Ekspertlər Məclisinin sədrliyinə namizədliyini irəli sürmədi və onu  Ayətullah Məhəmməd-Rza Məhdəvi Kani əvəz etdi . Rəfsəncani bildirib ki, o, “bölünmənin qarşısını almaq üçün” sədr seçkilərindən geri çəkilib.

Barışıq üçün Qapıların Bağlanması

Rəfsəncaninin qızı Faezeh Haşimi  və oğlu  Mehdi Haşimiyə qarşı çıxarılan həbs cəzaları da daxil olmaqla, sonrakı hadisələr  onunla Xamenei arasında barışıq üçün bütün qapıları bağladı. 2013-cü il prezident seçkilərində o, Xamneyinin müxalifətinə baxmayaraq, bir daha namizədliyini elan etdi və sonradan   Keşikçilər Şurası tərəfindən diskvalifikasiya edildi. Bunun ardınca o, bəyan etdi: “Düşünmürəm ki, bu ölkə daha pis idarə oluna bilməz”.

Buna baxmayaraq, 2016-cı ildə ayrılıq şansı olduğu sübut edilən ictimai qələbədə həm Həsən Ruhani, həm də Rəfsəncani   Ekspertlər Məclisində asanlıqla yer qazandılar . İslahatçıların dəstəklədiyi namizədlər məclisdəki 88 yerdən 52-yə iddialı oldular.

Rəfsəncani 2017-ci il yanvarın 8-də hovuzda infarkt keçirərək vəfat edib. Xamneyi ölümündən sonra, hətta dəfn mərasimlərində belə, görünüşünü saxlamaqla məşğul olmayıb. O, ölülər üçün duasını bədəninin üstündə oxuyarkən, xüsusilə  ərəbcə bir cümləni buraxdı : “Ya Rəbb, biz onun haqqında yaxşı əməllərdən başqa bir şey bilmirik və Sən hər şeyi bilənsən”. Bunun əvəzinə üç dəfə “Ya Rəbbim, onu bağışla” demişdir.

Rəfsəncaninin ölümündən sonra da Xamenei ailəsini İranın ictimai həyatından qovmaq üçün əlindən gələni etdi. Rəfsəncaninin qızları Faezeh və Fatimə İslam Azad Universitetindən qovulub. Xamenei həmçinin Rəfsəncaninin ölümündən sonra da Mehdi Haşimi üçün əfv fərmanı verməkdən imtina etdi, halbuki o, bunu Alireza Nurinin həbsdə olan qardaşı, parlamentin islahatçı üzvü və prezident Hatəminin tərəfdarı olan Abdulla Nuri üçün etmişdi.

Rəfsəncaninin digər oğulları atalarının matəmində Xamneyini ziyarətə gedəndə bacılarını da özləri ilə aparmayıblar, bəlkə də getsələr, qızlarının Xamneyini şəxsən davranışına görə tənqid edəcəklərini düşünüblər. Ancaq görüşdən asılı olmayaraq, dostluq şəraitində keçməyib. Möhsün Haşimi Rəfsəncaninin sözlərinə görə, o,  Xamneyiyə deyib  : “Atamızın ölümündən sonra sən bizim atamız olacaqsan”.

Xamenei təsəlliverici sözlər söyləmək əvəzinə belə cavab verdi: “Haşiminin övladları hətta atalarına belə qulaq asmadılar”.

3 iyun 2021-ci il/ İngilis dilində / EHSAN MEHRABI