Babəki anmaq Güney Azərbaycanda niyə qadağan edildi? – ARAŞDIRMA

APA “Güney Azərbaycanı tanı” layihəsi çərçivəsində Məhəmməd
Rəhmanifərin “Hələ də Azərbaycanın keşiyində duran Babək qalası” adlı
yazısını təqdim edir.
Layihənin əvvəlki yazısını buradan oxuya bilərsiniz.
Uzun və uzaq tarixə malik xalqların adətən tarixin hansısa bir dönəmində
baş qaldırmış və həmin xalqların taleyinə təsir göstərmiş qəhrəmanları olur.
Bu milli qəhrəmanlar məğlub olanda, yaxud öləndə belə yox olmurlar. Daha
doğrusu, onların adları və xatirələri həmən xalqın hər bir nümayəndəsinin
qəlbində həkk olunaraq, əsrlər boyu, hətta əbədi olaraq qalır. Azərbaycan
türkləri çox qədim tarixə malik olub və çox qədim bir xalq olaraq tarix boyu
böyük qəhrəmanlar yetişdiribdir. Bu qəhrəmanlar bu gün bizim içimizdə
yaşamasalar belə qəlbimizdə həyat sürürlər.
Azərbaycan türklərinin unudulmaz qəhrəmanlarından biri də Babəkdir.
Babək 20 ildən artıq (816- 838) Azərbaycan xalqının Abbasi xilafətinə qarşı
üsyanının rəhbəri olub. Bu 20 il ərzində Abbasi xəlifəsinin orduları
Azərbaycan ərazisində dəfələrlə məğlubiyyətə uğradılar. Amma Babəki
ölməz edən səbəb təkcə onun işğalçılara qarşı qəhrəmancasına
mübarizəsi deyildi. Əslində bu məsələdə onun ölümü qəhrəmancasına
qarşılaması da mübarizəsi qədər təsirli olub.
Tarixi qəhrəmanlar müasir dünyada öz sosial funksiyalarını qoruyub
saxlamışlar. Bir çox xalqlar, o cümlədən Azərbaycan türkləri üçün tarixi
qəhrəmanlar milli qürur hissini gücləndirməklə yanaşı, müqavimət və
mübarizə ruhunu da gücləndirir. Hətta bir çox hallarda qəhrəmanın
həyatının təfərrüatları, hətta onun həqiqi düşüncə və inancları çox da
əhəmmiyyət daşımır. Onun yalnız bir xüsusiyyəti önə çıxaraq ictimaiyyət
tərəfindən diqqət çəkir. Məsələn, bu gün Güney Azərbaycan türkləri üçün o
qədər də önəmli deyil ki, Babək hansı dinə inanırdı. Onun valideynləri kim
idi? Onun ətrafındaki adamlar nəyə inanırdılar? Bu gün Babək Güney
Azərbaycan türkləri üçün işğala, zülmə qarşı mübarizənin simvoludur və bu
kifayətdir. Təsadüfi deyil ki, Güney Azərbaycan türkləri öz şüarlarının
birində özlərini Babək əsgəri adlandırırlar:
Biz ölməyə hazırıq
Babəkin sərbazıyıq (əsgəriyik).
Yenə də təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Milli Hökuməti bir illik (1945-1946)
hakimiyyətinin son aylarında Babək adlı partizan ordusu yaratmaq fikrinə
düşmüşdü. Deyildiyi kimi, Babək hələ də Güney Azərbaycan türkləri üçün
işğala qarşı mübarizənin simvolu və cəsarət rəmzidir.
Dedik ki, Babəkin qəhrəmancasına ölümü qəhrəmancasına mübarizəsi
qədər onun şöhrət qazanmasına və milli bir simvol kimi sevilməsinə
səbəbiyyət qazandırıb. Lakin, Güney Azərbaycan türklərinin Babəkdən
təsirlənmələri üçün bu səbəblərdən əlavə, daha bir motiv var. Bu motiv
Babək qalasının Güney Azərbaycan coğrafiyasında yerləşməsidir. Bu qala
dəfələrlə Güney Azərbaycanda türklərin böyük yığıncağının şahidi olub və
əminliklə iddia etmək olar ki, bu yığıncaqlar Güney Azərbaycan türklərinin
milli-mədəni oyanışının genişlənməsində, onların fikir və ideyalarının xalq
arasında yayılmasında təsirli rol oynayıb.
Bu qısa yazıda biz Babək qalasını tarixi əsər və turistik məkan kimi təqdim
etməklə yanaşı, adı çəkilən yığıncaqlara və onların roluna toxunmağa
çalışacağıq.
Babək Qalası:
2300 metr hündürlüyündə bir dağın zirvəsində tikilmiş olan Babək qalası
Kəleybər şəhərindən təxminən üç kilometr aralıda yerləşir. Güney
Azərbaycanın Qaradağ bölgəsində yerləşən Kəleybər şəhəri isə Təbrizdən
181 km aralıda yerləşir. Bu qala qədim tarixi qaynaqlarda bəzən Bəz qalası
deyə də adlandırılmışdır.
Arxeoloqlar bu qalanın bəzi hissələrinin İslamdan əvvəlki dövrə aid
olduğunu düşünürlər. Bu arada qalanın ilk təməlinin Arsaqlar, Parfiya
imperiyası (eramızdan əvvəl 247-ci ildən eramızın 224-cü ilə qədər)
tərəfindən atıldığını düşünənlər də var.
Qala üç tərəfdən təhlükəli qayalarla dərin dərələrə bağlanan yüksək dağın
zirvəsində tikilib və ona yalnız bir istiqamətdən girmək mümkündür. Qalaya
gedən yol isə olduqca çətindir. Bəzi yerlərində o qədər dardır ki, yalnız bir
nəfərin keçməsi mümkündür. Bu dar keçid qalanın girişinin tam qarşısında
və oradan 200 metr məsafədə yer almaqdadır. Beləliklə qalaya
yaxınlaşmaq istəyənlər bu dar keçiddə qala mühafizəçiləri tərəfindən
hədəfə alına bilərdilər. Qalanın yaxınlığında da girişi çətinləşdirən və hətta
qalanın içərisində saraya girişi çətinləşdirən çox dar və keçilməz keçidlər
var.
(Qalaya gedən dar keçidlərin biri)
Giriş yalnız bir istiqamətdən mümkün olsa da, qalanın dörd istiqamətində
gözətçi qüllələri quraşdırılıb.
Qalanın adının mənşəyi haqqında:
Bu arada qalanın qədim adı da diqqət çəkir. Bugün “bəy” deyə tələffüz
etdiyimiz söz əslində qədim türk dilində “bəz” deyə tələffüz olunurdu.
Əlbəttə buradaki “Z” səsi bizim bu gün tələffüz etdiyimiz səsdən fərqiliydi və
zaman keçdikcə bu səs “Y” səsinə dönüşüb. Bunun başqa nümunələrini
Kaşqarlı Mahmudun yazdığı “Divan-ı Lüğət-i Türk” kitabinda tapa bilərsiniz.
Məsələn, bu gün “ayaq” deyə tələffüz etdiyimiz söz orada “azaq” deyə
yazılmışdır. Bu açıdan qalanın qədim adının da türkcə olduğu ehtimal edilir.
Necə ki tarixi qaynaqlara əsasən, deyə blərik ki, Babəkin əsas
komandirlərinin adları türkcə olmuşdur (Məsələn, Tərxan).
Babəkin ölümündən çox az zaman sonra yaşayan tanınmış coğrafiyaşünas
və tarixçi İbn Xordadbehin yazdığına görə (913-cü il) Azərbaycanda Bəz
(Babək qalasının köhnə adı) adında bir şəhər varmış və bu şəhərə
“Babəkin şəhəri” deyilirmiş. Eyni zamanda yaşayan başqa bir tanınmış
tarixçi, İbn Cərir Təbəri (915-ci il) də Azərbaycanda Bəz adında bir
qəsəbənin var olduğundan söz edər. Bunlar kimi bir neçə başqa
coğrafiyaşünas və tarixçi də Bəz haqqında məlumat vermişlər. Əhməd İbn
Davud Dinvəri (Ölüm: 896-ci il) məşhur tarix əsərində Babəkin Bəzdə
Əfşinlə savaşdığını, lakin Əfşinin qoşunlarının onu hər tərəfdən mühasirəyə
aldığını və yolları bağladığını gördüyündə Araz çayını keçərək çayın quzey
hissəsinə getdiyini yazır. Qeyd edək ki, Babək qalası Araz çayına nisbətən
yaxın ərazidə yerləşir.
Hələ də Azərbaycanın keşiyində duran Babək qalası
Vaxtilə Azərbaycanın işğalçılara qarşı müqavimətinin əsası olan Babək
qalası XX əsrin son illəri və XXI əsrin əvvəllərində Güney Azərbaycan
türklərinin müqavimət və birlik simvoluna çevrildi. İlk illərdə Güney
Azərbaycanın tanınmış tarixçisi, professor doktor Məhəmməd Təqi Zehtabi
kiçik qruplarla üniversitet tələbələrini qalaya aparırdı. Lakin qısa müddətdə
bu kiçik ziyarətlər böyük yığıncaqlara çevrildi. Beləliklə, XXI əsrin ilk
illərində Babək qalasında təşkil edilən tədbirlərdə iştirak edənlərin sayı bir
milyon nəfəri aşdı!
Beləcə iştirak səviyyəsi o qədər çoxaldı ki, adətən Güney Azərbaycan
türkləri ilə bağlı xəbərləri boykot edən İran mediası susqunluğu pozmalı
oldu. İran televiziyası bir milyondan çox təbiətsevərin (!) Qaradağ
meşələrini ziyarət etdiyini iddia etdi. Onlar “Traxtur” futbol komandasının
azarkeşləri haqqında dəfələrlə oxşar xəbərlər dərc ediblər. “Traxtur” futbol
komandasının stadionuna gedən on minlərlə insanın motivasiyası təkcə
futbol sevgisi deyil, nə də Babək qalasına gedən yüz minlərlə insanın
motivasiyası yalnız təbiət sevgisidir. Hər ikisində də səslənən sloqanlara
diqqət yetirsək, bunu anlamaq heç də çətin iş olmaz.
Babək qalasındakı tədbirlərdə Azərbaycan mədəniyyəti, varlığı və tələbləri
sərgilənirdi. Aşıqlar Azərbaycan mahnılarını səsləndirirdi. Şairlər qoşduqları
şeirləri xalqa oxuyurdu. Yığıncaqlarda oxunan şeirlər ümumiyyətlə milli
ruhlu şeirlər idi. Bu şeirlərdə Azərbaycan mədəniyyətinin, dilinin, tarixinin,
varlığının qorunmasının vacibliyi vurğulanırdı. On minlərlə adam eyni
zamanda Azərbaycan istək və şüarlarını hayqıraraq dilə gətirirdi.
Səsləndirilən şüarlar arasında “Biz ölməyə hazırıq/Babəkin sərbazıyıq
(=əsgəriyik)”, “Azərbaycan var olsun/İstəməyən kor olsun”, “Haray, haray,
mən Türkəm” kimi şüarlar olduqca diqqət çəkiciydi. Vaxtıyla Rəşid
Behbudovun ifa etdiyi “Yurdum, yuvam, məskənimsən, Azərbaycanım”
mahnısı on minlərlə adamın dilində səslədirilirdi. Bir kəlmə ilə deyə bilərik
ki, o qalabalıq yığıncaqlarda Azərbaycan tam mədəniyyəti ilə, tarixi ilə, dili
ilə, şeiri ilə, musiqisi ilə, milli rəqsləri ilə canlanırdı. Bəzi Azərbaycan
nəşriyyatları bu yığıncaqlarda öz kitablarını ictimaiyyətə təqdim edirdilər.
Beləliklə də, söz qonusu yığıncaqlar tam mədəni bir hal qazanırdı.
(Üzərində “Unudulmaz Qarabağ” yazılmış olan bir parça. Şükür ki, bu gün
Qarabağ təmamən azad olub. Qarabağın işğalı Azərbaycanın güneyini də
quzeyi kimi çox üzürdü. Bu yığıncaqlarda “Qarabağ şikəstəsi”, “Ay Laçın”
kimi mahnıları dinləyib hönkür-hönkür ağlayanlar inanırdırlar ki, “Qarabağ
bizimdir, bizim olacaq”.)
Bu tədbirlərdə Azərbaycan şairləri, yazıçıları, mütəfəkkirləri, görkəmli
xadimləri xalq qarşısında çıxışlar edirdilər. Bu çıxışlarda azərbaycanlıların
tapdanan hüquqlarından, azərbaycanlıların birləşməsinin zəruriliyindən,
tələblərindən və onların reallaşdırılması üçün kollektiv səylərin
zəruriliyindən danışılırdı.
Babək qalasındakı yığıncaqlar hər il yayın ilk ayında bir həftədən çox
davam edirdi. Həmən həftəni Azərbaycan həftəsi də adlandırmaq olardı.
Çünki o bir həftə gerçəkdən Azərbaycan mədəniyyətinin yüksək səslərlə
canlandığı həftə idi. Ancaq təəssüflə Güney Azərbaycan türklərinin bir çox
fəaliyyətləri kimi bu mədəni hərəkatın də qabağı alındı. Bir neçə ildən
sonra, yığıncaqları tərtib edən adamlar ya tutuqlandı, ya da hədələndi.
Yığıncaq zamanı qalaya gedən bütün yollar bağlandı və kimsənin qalaya
doğru hərəkət etməsinə izn verilmədi. Bütün bunlara baxmayaraq hələ də
Babək qalasının yığıncaqları Güney azərbaycanlılar üçün bir dönüş nöqtəsi
sayılır. Hələ də o günlərin xatirələri danışılır. Hələ də o günlərin hadisələri
şərh edilir və hələ də Babək qalası Güney Azərbaycan türklərinin
müqavimət və birlik simvolu olaraq tanınır.
(Qalanın qapısı bağlanıb və yaxınlaşmamaq barədə xəbərdarlıq edilib)
Məhəmməd Rəhmanifər,
APA